جنس ریحان متعلق به تیره نعناعیان یکی از مهمترین و اقتصادی ترین گیاهان دارویی دنیا است که گونه‌های آن برای تولید چای دارویی، اسانس، مقاصد دارویی، ادویه‌ای، به صورت سبزی و گیاه زینتی گلدانی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این تحقیق به منظور تعیین تنوع ژنتیکی 38 توده ریحان بومی به همراه 2 رقم اصلاح شده (اُپال و کشکنی لولو) به عنوان شاهد با استفاده از 32 صفت کمی و کیفی مورفولوژیک در شرایط مزرعه‌ای انجام شد. نتایج مطالعات تاکسونومی نشان داد که این توده‌ها متعلق به سه گونه O. ciliatum (23 توده)، O. minimum (1توده) و O. basilicum (15 توده) بودند. بر اساس نتایج تجزیه واریانس داده‌ها، تفاوت‌های معنی‌داری در صفات کمی و کیفی اندازه‌گیری شده در بین توده‌ها مشاهده شد. بیشترین طول گیاه (5/49 سانتی‌متر) و چرخه گل (3/11 عدد) متعلق به توده شماره 18 و بیشترین طول گل‌آذین را توده‌های 6 و 13 (1/15 سانتی‌متر) داشتند. بیشترین طول و عرض برگ را توده‌های 4 و 5 به خود اختصاص دادند. میزان اسانس توده‌ها محدوده ای از 47/0% تا 42/1% بود. بیشترین میزان اسانس به ترتیب مربوط به رقمهای اصلاح شده کشکنی لولو (توده 40)، اُپال (توده 34) و توده‌های بومی 10 و 7 با 42/1%، 31/1%، 98/0% و 91/0% بود. بیشترین مقدار وزن تر و خشک بوته به ترتیب متعلق به توده‌های13 و 18 (5/185 گرم) و 13 (2/41 گرم) بود. همبستگی مثبت و معنی‌داری بین طول گیاه با طول گل‌آذین، تعداد چرخه گل، صفات مربوط به گل و برگ و بین وزن تر و خشک گیاه در هر دو گونه در سطح 1% مشاهده شد، ولی میزان اسانس با وزن تر و خشک تنها در گونه بازیلیکوم رابطه مثبت و معنی‌داری نشان داد. نتایج تجزیه به مولفه‌ها نشان داد 5 مولفه اصلی 74 درصد از تغییرات کل داده‌ها را توجیه کردند. تجزیه خوشه‌ای (کلاستر) بر اساس صفات اندازه‌گیری شده با استفاده از روش وارد نشان داد، 40 توده در 3 گروه اصلی قرار می‌گیرند، همچنین تنوع در نمونه‌ها با پراکندگی جغرافیایی آنها مطابقت نداشت. به طور کلی نتایج بدست از این تحقیق نشان داد ریحانهای ایران از نظر صفات بررسی شده از تنوع بالایی برخوردارند و ژنوتیپ‌های با ارزشی از نظر صفات باغبانی در بین آنها وجود دارد که می‌توانند منابع ژنتیکی مناسبی برای انجام امور اصلاحی به منظور تولید ارقام باشند.

کلمات کلیدی