به‌هنگام سلطنت قاجاران، کشورایران، در نظام بین‌الملل، جای‌گاهی درخور یافته بود. از منظر سیاست بین‌الملل، ایران، از حیث ژئوپولیتیک، پنج کاراکتر ممتاز یافته و سبب شده بود به کشوری تأثیرگذار در عرصه روابط بین‌الملل، تبدیل گردد. طرفه آن‌که، این موقعیت مهمّ، از بهر رقابت‌های جهان‌گیرانه میان قدرت‌های برتر زمانه، نصیب ایرانیان شده بود و قاجاران، در پدیدارسازی آن، نقشی نداشتند. ازیک‌سو، موقعیّت کریدوری ایران سبب می‌شد کشورهای قدرت‌مند، نتوانند از وضعیت راه‌بردی ایران که در رقابت میان قدرت‌های بزرگ، نقشی مؤثر ایفا می‌نمود، چشم‌پوشی کنند.کانال ایران، برای انگلستان، نقش ممانعتی ایفا می‌کرد و برای قدرت‌های بزرگ دیگر،کارویژه نفوذیابی داشت. نیز، کشور ایران، در میان دو دولت مداخله‌گر/ قدرت‎مند روسیه و انگلستان، نقش دولت حائل را بازی می‌کرد که نه مستعمره می‌شد و نه مستقلّ می‌ماند؛ بلکه حالتی می‌یافت که در آن، تنها به ایفای نقش ضربه‌گیر در رقابت نفس‌گیر میان دو ابرقدرت زمانه، می‌پرداخت. ناگفته نماند که ایران و آسیای مرکزی، درگیر یک بازی بزرگ نیز شده بودند؛ بازی بزرگی که میان بریتانیا و روسیه برسر ایران، افغانستان، هند، و آسیای مرکزی درگیر شده بود. مسأله هند، ویژگی دیگر بود؛ زیرا هند، اهمیّتی غیرقابل چشم‌پوشی برای انگلستان داشت و می‌بایست به هر ترتیب، در دامان بریتانیایی‌ها، باقی می‌ماند. ایران برای انگلستان، نقش قلعه مدافع هند را در برابر قدرت‌های بزرگی چون فرانسه، روسیه، و پروس (آلمان بعدی)، داشت؛ زیرا که، هرکدام می‌خواستند لقمه هند را از دهان انگلیسی‌ها بربایند و قدرت یکه‌تازِ توازن‌دهنده انگلیسی‌ها را در اروپا از بین ببرند.کشف نفت، اهمیّت ایران را دوچندان ساخت؛ زیرا، موتور توسعه شناخته می‌شد و تصاحب آن، سبب برتری بی‌چون‌وچرا در رقابت‌های دریایی میان قدرت‌های برتر می‌گشت. نگارنده، تلاش می‌کند با خوانشِ متن سفرنامه‌های (پارسی‌گردان‌شده) روس‌هایی که در زمانه سلطنت قاجاران به ایران آمده‌اند، ویژگی‌های پنج‌گانه ژئوپولیتیکِ کشور ایران را، بازنمایی نماید.

کلمات کلیدی