همه‌ی پدیده‌ها، به‌طرزی شتاب‌ناک، پیدا نمی‌شوند؛ بلکه، در فرآیندی تاریخی که هم‌ زمان‌مند است و هم مکان‌مند، و در محاصره‌ی زنجیره‌ای از علّت‌ها، آفریده می‌شوند و رشد می‌یابند. انقلاب مشروطیت، روندی تاریخی است‌که پیدایش آن به روزگاری بسیار پیش از پیدایش ظاهری آن، در تاریخ معاصر ایران، بازگشت می‌کند. نخستین خواسته‌ی کوشندگان مشروطه‌خواه، مبنی بر برداشته‌شدن عسگر گاریچی، تا آخرین مطالبه‌ی آنان که امضای فرمان مشروطیت و اعطای قانون‌اساسی بود، به یکی‌دو سال پیش از ظهور نهضت مشروطه‌خواهی بازگشت نمی‌کند؛ بلکه ریشه‌ای تاریخی دارد و به مدت‌ها پیش، بازمی‌گردد. ریشه‌ی تاریخی، به دو بخش عمده تقسیم می‌گردد: داخلی و خارجی. ایرانی‌ها بدون آن‌که از نظریه‌های مربوط به اومانیسم و مشروطه‌گرایی و محدودسازی قدرت سیاسی و شورش و خیزش علیه نظام استبدادی خبر داشته باشند، در بسیاری از نوشتارهای سیاسی و یا رسایل روشنگرانه‌ی سیاسی، خواسته‌هایی از نظام سیاسی زمانه‌ی خود داشتند که همگی در تئوری‌های فلسفه‌ی سیاسی مدرن اروپایی برای مشروطْ‌سازی قدرت سیاسی، وجود داشت. ازدیگرسو، از همان زمانی که ایرانی‌ها دریافتند که به‌جز آنان، دیگرانی هم هستند که به طرزی حیرت‌آور، از جامعه‌ی ایرانی، هم، پیشْ‌رفته‌تر‌اند و هم قوی‌تر، به‌تدریج این تفکر در ذهن جامعه‌ی ایرانی شکل گرفت که چگونه می‌توان مثل آنان شد و گام در مسیر ترقی گذاشت.

کلمات کلیدی