منابع ادبی، یکی از منابع ارزشمندی هستند که اوضاع اجتماعی، سیاسی و فرهنگی روزگارِ شاعر در آنها بازتاب یافته است. ناصرخسرو، به‌عنوان یک نخبه‌ی ناشاد در برابر نخبگانِ شاد از حکومت سلجوقی نگاهی متفاوت به اوضاع اجتماعی - فرهنگی این دوره دارد. بسیاری از مورخان عهد سلجوقی، به‌سبب شرایط موجود، بیشتر به ستایش حاکمان پرداخته اند و چندان به چالش‌ها و کاستی‌های اجتماعی – فرهنگی این دوره توجه نکرده اند‌. اما، ناصرخسرو به سبب گرایش‌های اسماعیلی و دشمنانه‌ی خود نسبت به سلجوقیان، بسیاری از پیش‌آمدها و گرفتاری‌هایی را که از دید مورخان افتاده را بیان کرده است. گرچه نگاه ناساز و نقادانه او را نمی توان بدون شک و تردید پذیرفت، ولی چنین نگاهی، در کنار ستایشگرانِ سلجوقیان، می‌تواند به شناخت بیشتر تاریخ این دوره کمک کند. او به نقد حاکمان، قاضیان و کاربدستان این دوره می‌پردازد و به موضوعاتی مانند: نخبه‌ ستیزی، فرار دانایان، ستیز با فلسفه و درگیری‌های فرقه‌ ای توجه داشته است. تحلیل و تطبیق این دو نگاه ناهمسان و شناسایی چالش‌های اجتماعی – فرهنگی این دوره بر اساس دیوان ناصرخسرو، مسأله‌ی پژوهش است. نتایج حاکی از آن است که ناصرخسرو به‌سبب نگاه دشمنانه و مغرضانه به سلجوقیان، خوانشی متفاوت از اوضاع اجتماعی- فرهنگی این دوره دارد که بیانگر بسیاری از حقایقی هستند که در منابع تاریخی کمتر به آنها توجه شده است. در این مقاله سعی شده با استناد به منابع و به روش توصیفی- تحلیلی به این پرسش پاسخ داده شود که اوضاع اجتماعی- فرهنگی عهد سلجوقی بر اساس دیوان ناصرخسرو چگونه بوده است؟

کلمات کلیدی