ادبیات ایران تا پیش از مشروطه چندان با واقعیت اجتماعی پیوندی نداشت. ارتباط ایرانیان با مغرب زمین و اطلاع از تحولات صنعتی، موجب ظهور آگاهی‌های تازه‌ای نسبت به نقش مردم در ادارة زندگی، ادارة جامعه و ساختار زندگی عمومی در ایران شد و به ظهور طبقة متوسط شهری جدیدی انجامید که معادلات جامعة سنتی را به هم ریخت و ارزشهای کهنه و نو را در قلمرو اخلاق، ساختار قدرت، ذوق هنری و شکلهای ادبی و زبان رویاروی هم قرار داد. در این میان داستان واقعگرا که مولود جامعة شهری جدید بود پدیدار شد. ادبیات اجتماعی و سیاسی مشروطه ، ذهنیت مردم شهرهای بزرگ بویژه پایتخت را از جانب آرمانهای ماورائی به سوی زندگی زمینی و انسان‌مدار سوق داد و با پیدایش روزنامه‌ها نثر فارسی به سوی سادگی و واقعیت‌نگاری حرکت کرد. حتی‌ در شعر مشروطه، زبان واقعگرا بر زبان استعاری و سمبولیک و ذهنیت واقعی بر نظام تخیلی شعر غلبه کرد، چندان که شعر مشروطه نیز میراث سنگین، تخیلات و ذهنیات انتزاعی را فرونهاد و به جانب واقعیت و عقلانیت نقادانه گرایید. این تحول نتیجة‌ پیوند ادبیات با واقعیت بود. روزنامه نگاری تکوین نوشتار واقعگرا را شدت بخشید و توجه روزنامه‌نگاران ایرانی به واقعیتهای حاد اجتماعی آنها را به سوی نگارش داستانهای اجتماعی در قالب پاورقیهای روزنامه‌ای کشاند و بدین صورت رمان واقعگرا - که حماسة جامعة‌ بورژوا شمرده می‌شود - همزمان با شکل گیری طبقة ‌بورژوای نوین دولتی در ایران پا به عرصه ادبیات نهاد. این مقاله زمینه‌های شکل‌گیری رمان رئالیستی فارسی از دوران مشروطه را بر اساس نگرشی تاریخ ادبی نشان داده و روند حرکت زبان فارسی به سوی واقعگرایی و تولد داستان رئالیستی از متن روزنامه‌نگاری را دنبال می‌کند. اهم مطالب مورد بحث از این قرار است: نوشتار سیاسی عصر مشروطه‌ و واقعگرایی اجتماعی، روزنامه‌نگاری و رئالیسم، گذار از رمان تاریخی به رمان اجتماعی، زبان و واقعیت اجتماعی، پیشگامان رئالیسم انتقادی، درونمایة غالب بر آثار، رئالیستی، ‌نقص رمان واقعگرای اولیه. در پایان برخی از رمانهای واقعگرای فارسی تا سال 1320 آمده است.

کلمات کلیدی