ادبیات ایران پیش از اسلام، در زمینة روایات دینی و ادبی، همیشه بیش از کتابت به روایت شفاهی و انتقال سینه به سینة متون وابسته بوده است؛ تا آنجا که حتی برای نقل شفاهی مزیت و فضیلتی قائل می شده اند. در این میان، در مورد آثار منظوم نیز، همراهی این سروده ها با موسیقی و نقل و اجرای آنها توسط خنیاگران، یکی از مهم‌ترین ارکان سنتهای ادبی را در ایران باستان سامان می داده است. در دورة ساسانی، نهضتی برای مکتوب کردن آثار شفاهی پدید آمد و کتابت روایات شفاهی خنیاگران پارتی در شکل گیری ادبیات روایی و غنایی این عصر نقش اساسی را ایفا کرد. در ایران پس از اسلام، اگر چه کتابت آثار و میل به سوی شعر عروضی، شالودة ادبیات فارسی دری را تشکیل داد، تداوم سنتهای دیرپای گذشته، همچنان از اهمیت بسیاری برخوردار بود. این تداوم، در شعر رودکی - که بهترین نمونة ارتباط میان این دو دوره و نقطة عطفی برای این نوزایی بوده است- ودیگر شعرای دوره سامانی و برخی شعرای عهد غزنوی بیشترین برجستگی را یافته است. اشعار برخی شاعران این دوره از سبک خراسانی قابل تفکیک به دو بخش اشعار عروضی و اشعار ملحون است که نوع دوم، حد واسط سروده های موسیقایی پهلوی و شعر کلامی فارسی دری است و جایگاه اجتماعی آنها نیز در دربار، بی شباهت به خنیاگران بزرگی چون باربد، در اعصار قدیم تر نیست. البته با غلبة اهمیت شعر عروضی بر شعر موسیقایی و کم رنگ شدن جایگاه اجتماعی خنیاگران در دربار، این ستنها در عین استحاله رو به افول نهاد و لااقل در ادبیات رسمی فارسی دری نتوانست جایگاه خود را حفظ کند. این جستار، بر مبنای شواهد متنی و تاریخی موجود و بررسی موسیقایی برخی اشعار پهلوی و فارسی این دوره که نمایندة این تغییر سبک هستند، به جایگاه سنت روایت شفاهی و خنیاگری در ادبیات ایران باستان و دلایل تداوم، استحاله و نابودی آن در عصر اسلامی پرداخته است.

کلمات کلیدی