در آغاز ظهور اسلام، به نظر می‌رسید مسلمانان در فهم معانی قرآن مشکلی ندارند، امّا پس از گسترش اسلام آنان برای ادارة امور و تشکیل دولت بر اساس احکام قرآن به تفسیرهایی منطبق بر عصر و زمان و اقتضاهای زندگی اجتماعی نیاز پیدا کردند. توضیح معانی و تفسیر آیات ابتدا به طریق شفاهی صورت می‌گرفت، امّا بعدها همین روایت‌های شفاهی مبنای دانشی دینی به نام علم تفسیر در حوزة علوم اسلامی شد و در اوایل قرن چهارم کتب تفسیری زیادی بر اساس همین روایت‌های شفاهی نگارش یافت. این تفسیرها اغلب متأثر از احادیث بودند و حکم شعبه‌ای از علم حدیث را داشتند؛ به تدریج نحویان و لغویان نیز با تألیف کتبی به نام معانی‌القرآن به حوزة علم تفسیر وارد شدند و در جهت رشد و کمال آن اقدامات مؤثری انجام دادند. فقها نیز با جمع‌آوری آیات‌الاحکام بر وسعت علم تفسیر افزودند. صوفیه و باطنیان نیز تفسیرهایی متناسب با عقاید خویش ارائه کردند. حکمایی چون ابن سینا نیز در این وادی وارد شدند تا بتوانند اصول عقاید فلسفی خود را با مبانی دین اسلام تطبیق دهند. ترجمة تفسیرها و پرداختن به قصص قرآن نیز به میدانی برای گسترش علم تفسیر بدل شد. در این میان تفاسیر بزرگی چون کشف‌الاسرار میبدی و روض‌الجنان ابوالفتوح رازی به زبان فارسی نگارش یافت که متعلق به دورة سلجوقی است. نویسندگان این نوع تفسیرها زبان فارسی را ابزار مناسبی برای بیان باورهای خود یافتند و بدین گونه آثاری ارزشمند در حوزة زبان و ادبیّات فارسی برجا گذاشتند. فرض ما بر این است که با تکیه بر ویژگیهای مهم این تفسیرها روند تفسیرنویسی در دوزة سلجوقی و تأثیرات و تحوّلات ناشی از آن را در حوزة زبان و ادبیّات فارسی نشان داده می‌شود. همچنین از طریق استخراج ویژگیهای تفاسیر این دوره و توصیف و تحلیل آنها می‌توان به گونة ادبی خاصّی از سبک علمی در زبان فارسی دست یافت. برای اثبات این نظرگاه نگارنده تبیین خصایص سبکی متون مقدس (تفسیر و تر جمه) را در کانون توجه خود قرار داده به تحلیل ترجمه و تفسیر یکی از تفاسیر مفصّل و جامع این دوره (روض‌الجنان و روح‌الجنان) در دو سطح خُرد و کلان پرداخته است.

کلمات کلیدی