یکی از عوامل بحرانی منابع گرد‌‌و‌‌غبار که کمتر به آن توجه می‌‌شود، نقش زمین‌‌شناسی و ژئومورفولوژی به‌‌عنوان یک منبع تولیدکننده گرد‌‌و‌‌غبار است. واحد‌‌های زمین‌‌شناسی از عواملی هستند که در انتشار ذرات گردوغبار و تولید رسوب نقش دارند. ترکیبات سنگ-شناسی با حساسیت بالایی که به دگرسانی، هوازدگی و فعالیت‌‌های فرسایشی نشان می‌‌دهند، در پراکنش و تولید ذرات گرد‌‌و‌‌غبار نقش مؤثری دارند. بر مبنای پژوهش‌‌های بررسی‌‌شده شهرستان سرخس یکی از کانون‌‌های بحرانی فرسایش بادی و گردوغبار است که تحت تأثیر بادهای 120روزه سیستان قرار دارد. واحد‌‌های زمین‌‌شناسی موجود در این منطقه از لحاظ حساسیت سنگ‌‌ها به هر دو نوع فرسایش آبی و بادی در رده‌‌های متوسط تا خیلی زیاد قرار دارند. به‌‌منظور شناسایی عناصر شیمیایی موجود در واحد‌‌های زمین‌‌شناسی و نقش آن‌‌ها در تولید گرد‌‌وغبار ‌‌به جمع‌‌آوری نمونه‌‌های رسوبات واحد‌‌های زمین‌‌شناسی در لایه سطحی و زیرسطحی و همچنین نمونه-برداری از گرد‌‌و‌‌غبار اتمسفری پرداخته شده است. نمونه‌‌ها، جهت تعیین عناصر شیمیایی، مورد آزمایش طیف‌‌سنجی القایی انجام گرفت و سپس جهت شناسایی منشأ گردوغبار و ارتباط آن با واحد‌‌های زمین‌‌شناسی، آنالیز فاکتوری و خوشه‌‌ای با استفاده از نرم‌‌افزارSPSS انجام شد. نتایج آنالیز فاکتوری و خوشه‌‌ای نشان داد که منطقه سرخس با عناصر شیمیایی: سدیم، روی، لانتان، آرسنیک نیوبیوم، کادمیوم، نیکل، سرب، روی، لیتیم، استرانسیوم، گوگرد، سدیم در فاکتور یک با منشأ تبخیری یا شیمیایی و با عناصر: آلومینیوم، آهن، کبالت، توریوم، منگنز، بور، تیتانیوم در فاکتور دو و با منشأ آواری یا زمینی قرار دارد. همچنین عناصر شیمیایی گرد‌‌و‌‌غبار مناطق روستایی: بزنگان، شورلق، بغبغو، پده و باغک با واحد‌‌های زمین‌‌شناسی آب دراز، چهل کمان، نهشته‌‌های کواترنری، آب تلخ و خانگیران در یک گروه قراردارند و دارای یک منشأ مشترک هستند. بر اساس فاکتور غنی‌‌شدگی عناصر شیمیایی بر، آرسنیک، گوگرد، توریم، نیکل و لیتیم با منشأ انسان زاد (شیمیایی- تبخیری) معرفی شده‌‌اند.

کلمات کلیدی