پژوهش حاضر با اتخاذ رویکرد تطبیقی- تاریخی به بررسی تاثیر نهاد وقف بر توسعه در شهر مشهد و عوامل تضعیف یا تقویت کنندۀ آن در سه دورۀ تاریخی تیموری، صفوی و پهلوی پرداخته است. در قسمت چارچوب نظری، ضمن اشاره به نظریه های کارکردگرایی و ساختارگرایی، با استفاده از رویکرد نونهادگرایی در جامعه شناسی اقتصادی یک مدل علّی سه سطحی در بررسی عوامل تضعیف یا تقویت کنندۀ تاثیر نهاد وقف بر توسعه ارائه شده است. این مدل در دو سطح درون موردی و بین موردی و با استفاده از روش تحلیل روایی، روش توافق و غیر مستقیم اختلاف میل مورد بررسی و آزمون قرار گرفت. نتایج به دست آمده بیانگر آن است که تقویت و یا تضعیف تاثیر وقف بر توسعه در شهر مشهد در دوره های مورد بررسی، تابعی از محیط نهادی وقف، عملکرد متولیان موقوفات و سازمان های متولی وقف در حفظ و توسعۀ موقوفات و نیات و انگیزه های واقفان بوده است. به طوریکه در دوره های تیموری و صفوی به دلیل وجود یک محیط نهادی حامی وقف، عملکرد موثر متولیان و سازمان های متولی وقف و تقویت انگیزه های معنوی واقفان و اثرگذاری بیشتر نیات آنها، تاثیر وقف بر توسعه در مشهد نیز تقویت شده است. در حالیکه، در دورۀ پهلوی به دلیل فقدان یک محیط نهادی حامی وقف، سوء عملکرد متولیان موقوفات و سازمان های متولی وقف و تضعیف انگیزه های معنوی واقفان و کاهش اثرگذاری نیات آنها، این تاثیر تضعیف شده است.

کلمات کلیدی