سابقه و هدف: در گذشته بوم نظام‏های کشاورزی بر پایه کشت متنوعی از گونه‏های زراعی و توده‏های بومی استوار بودند. امروزه نظام‏های کشاورزی فشرده عمدتاً نظام‏های تک‏کشتی هستند و از آنجا که دراین مورد به روابط متقابل بین موجودات زنده و محیط زیست توجهی نمی شود، مخاطره انگیز می باشند. فشرده‏سازی در ابعاد مکانی و زمانی و استفاده بی‏رویه از نهاده‏های برون مزرعه ای موجب ایجادبوم‌نظام‏هایی با تنوع کمتر و خطر پذیری بیشتر شده است. افغانستان دارای اقتصاد مبتنی بر کشاورزی بوده و امنیت غذایی مردم عمدتاً به تولیدات کشاورزی در سطح ملی وابسته است. با این حال، در سال‌های اخیر تولید مواد غذایی در کشور به دلیل شرایط پیچیده سیاسی با تهدید مواجه شده است. به خوبی مشخص شده است که استفاده مناسب از تنوع زیستیمی‌تواند نظام های تولید محصول را در روش های کم نهاده تقویت کند. باوجودیکه ارزیابی تنوع در ابعاد مختلف از اهمیت ویژه ای برخوردار است، تاکنون در کشور تحقیقاتی در مورد این موضوع مهم صورت نگرفته، لذا این مطالعه به منظور ارزیابی تنوعبوم‌نظام های کشاورزی افغانستان در سطح نظام های زراعی انجام شد. مواد و روش‌ها: به منظور انجام این پژوهش، مجموعه‌ای از داده‌های کل کشور افغانستان گرد‌آوری شد. داده‌های مورد نیاز از طریق پرسشنامه‌های جمع آوری شده از 388 شهرستان در 34 استان استخراج گردید. بدین منظور تمام استان ها و حداقل 10 درصد شهرستان های واقع در هر استان بر اساس سطح زیر کشت گونه های زراعی در سراسر استان ها انتخاب و مورد ارزیابی قرار گرفتند. البته اطلاعات ثبت شده ملی و داده های موجود در مراکز مدیریت کشاورزی استان ها نیز مورد استفاده قرار گرفت. نظام های تولید موجود با استفاده از تحلیل خوشه ای متمایز شدند. تناوب زراعی رایج در استان های مختلف نیز از پرسشنامه ها استخراج و در جدول مربوطه گنجانده شد. نتایج و بحث: نتایج نشان داد که استان های این کشور تشابه زیادی از نظر مقیاس تخصیص اراضی به کشت غلات دارند. با توجه به تجزیه خوشه ای، از آنجا که غلات بین حداقل 2/41 درصد (استان میدان وردک) و حداکثر 7/96 درصد (استان کنر)، سطح زیر کشت استان های مختلف را بخود اختصاص داد، مشخص شد که نظام کشاورزی افغانستان عملا بر کشت غلات استوار است. گندم سهم قابل توجهی در نظام های کشت در مقایسه با سایر غلات دارد که تولیدات زراعی افغانستان، بیشتر تحت تأثیر نظام زراعی مبتنی بر کشت گندم می باشد. حبوبات، سبزی ها و صیفی جات، گیاهان صنعتی و گیاهان علوفه ای به ترتیب حداکثر برابر با 2/14، 5/55، 4/33، 2/38 درصد از سطح زیر کشت سایر محصولات عمده کشاورزی را به ترتیب در استان های دایکندی، نیمروز، بلخ و لوگر تشکیل می دهند. سه استان بامیان، نیمروز و میدان وردک بیشترین درصد سطح زیر کشت سبزی ها و صیفی جات به ترتیب با 9/24، 5/55، 5/28 درصد را دارند. حداقل و حداکثر درصد سطح زیر کشت حبوبات متعلق به استان های فراه (56/0 درصد) و دایکندی (2/14 درصد) می باشد و بیشترین درصد سطح زیر کشت گیاهان صنعتی افغانستان را استان بلخ ( 4/33 درصد) دارد. مطالعه تناوب های زراعی نشان داد که در اکثر استان ها، غلات کشت غالب بوده و دیگر محصولات ازقبیل: حبوبات، سبزی ها و صیفی جات، گیاهان صنعتی و گیاهان علوفه ای بعنوان کشت دوم و همراه با غلات در تناوب قرار دارند. تناوب های زراعی رایج در این کشورنیز عمدتا مبتنی بر کشت گندم بوده و دارای تنوع زیادی نیستند. در افغانستان علاوه بر کشاورزی فاریاب، دیم کاری هم رواج دارد که 32 درصد تمام اراضی زیر کشت را شامل می شود. نتیجه گیری: به طور کلی نتایج این مطالعه نشان داد که نظام کشاورزی افغانستان شباهت زیادی به بوم‌نظام های زراعی کشورهای همسایه از جمله ایران داشته و بر مبنای کشت گندم توسعه یافته است. بعلاوه تنوع بوم‌ نظام های زراعی نسـبتاً فقیر و مدیریت آنها مبتنی برزراعت های آبی یکنواخت در تناوب های کوتاه مدت طراحی شده است. همچنین به دلیل توان مالی اندک کشاورزان، تولید در قالب نظام های کم نهاده انجام می شود. در این شرایط خدمات بوم نظام جایگزین مطلوبی برای منابع خارجی (کود، سموم و غیره) می باشند و تنوع زیستی مهم ترین ابزار برای ارتقاء سطح خدمات بوم نظام است. بنابراین مهم ترین راهکار برای کشاورزان فقیر که به منابع دسترسی ندارند، بالابردن سطح تنوع گونه و ژنتیکی در جهت افزایش تولید بدون نیاز به نهاده های خارجی می باشد.

کلمات کلیدی