در دوران صفوی، با رسمی شدن مذهب تشیع، معماری مساجد شیعی به محملی برای انعکاس عقاید و جهان‌بینی شیعه تبدیل شد. معماران پیرو تشیع امکان یافتند تا باورهای دینی خود را آزادانه‌تر در طراحی مساجد نشان دهند. دو مفهوم کلیدی «رهبری معنوی» و «عدالت»، که از اصول بنیادی تشیع هستند، در شکل‌گیری هویت اجتماعی شیعیان نقش بسزایی یافتند و انتظار می‌رود ساختار مساجد، به عنوان کانون اصلی گردهمایی مسلمانان، این اصول را منعکس و هویت اجتماعی جامعه شیعی را تقویت کند. این پژوهش با بررسی تأثیر مذهب تشیع بر معماری مساجد ایران دوره صفوی، تلاش دارد تا نقش مفاهیم «رهبری معنوی» و «عدالت» را در شکل‌گیری گنبدخانه‌های مساجد تحلیل کند. در این تحقیق، ۵۵ مسجد گنبدخانه‌ای از دوران پیش و پس از رسمی شدن تشیع در ایران انتخاب شده‌اند تا میزان گشودگی دیوارهای گنبدخانه به فضاهای مجاور در این مساجد بررسی شود. این ویژگی‌ها به طور بالقوه می‌توانند نشان‌دهنده شیوه‌های متفاوت سازمان‌دهی فضا و معناپذیری عناصر معماری در خدمت بیان هویت مذهبی باشند. روش تحقیق با ترکیبی از رویکرد تفسیری تاریخی و مقایسه‌ای انجام گرفته تا مشخصات معماری مساجد شیعی در فضاهای گنبدخانه بررسی شود. یافته‌ها نشان می‌دهند که با وجود شباهت‌های ساختاری عمده بین مساجد شیعی و پیشاتشیعی، اصول رهبری معنوی و عدالت در مساجد شیعی به گونه‌ای متفاوت و معنادار در فضای گنبدخانه بازتاب یافته‌اند. این امر نشان‌دهنده تطابق فرم معماری مساجد شیعی با مفاهیم هویتی و معنوی این مذهب است که تلاش می‌کند تا از طریق ساختارهای فضایی، هویت اجتماعی و معنوی جامعه شیعی را بازتاب دهد.

کلمات کلیدی