پیشینه و اهداف: به‌دنبال رشد سریع شهرنشینی، تأمین مسکن گروه‌های کم‌درآمد، از مهم‌ترین مسائل و چالش‌ها محسوب می‌شود. اغلب طرح‌هایی که تاکنون برای این گروه اجرا شده‌اند از لحاظ کیفی در سطح قابل‌قبولی قرار ندارند. در محیط‌های مسکونی مقرون‌به‌صرفه، با توجه به محدودیت‌های مربوط به ابعاد و اندازۀ واحدهای مسکونی، موفقیت طراحان در گرو اولویت‌بخشی به نیازهای استفاده‌کنندگان به‌جای تصمیم‌گیریِ مبتنی بر ترجیحات فردی است. ازطرفی، چیدمان هر فضا می‌‌تواند رفتار ساکنان آن را تحت تأثیر قرار دهد. از این‌رو، توجه به نظام فعالیت‌ها و قرارگاه‌های رفتاری در مسکن گروه‌های کم‌درآمد، به‌خصوص با درنظر گرفتن تفاوت‌های فرهنگی، ضرورت بیشتری می‌یابد. براساس مطالعات پیشین، عوامل مؤثر بر سازماندهی قرارگاه‌های رفتاری به دو دستۀ کالبدی-فضایی و فرهنگی (که خود بر عامل کالبدی-فضایی تأثیرگذار است) تقسیم می‌شود. به‌عبارتی، سازماندهی قرارگاه‌های رفتاری از طریق شناسایی مولفه‌های دو عامل مذکور صورت می‌گیرد، اول مولفه‌های محیط کالبدی-فضایی شامل پیکربندی فضایی، عناصر ثابت و نیمه‌ثابت و دوم مولفه‌های فرهنگی شامل روش زندگی، سیستم فعالیت‌ها، زمانِ استفاده از فضا و نمادپردازی. هدف تحقیق حاضر، شناخت ویژگی‌های کالبدی- فضایی قرارگاه‌های رفتاری و رابطۀ میان قرارگاه‌ها در مسکن کم‌درآمدها، از طریق بررسی فعالیت‌های روزمرۀ افراد است. در این راستا، شبکه‌ای به‌هم پیوسته از ویژگی‌های کالبدی-فضایی قرارگاه‌های رفتاری مبتنی بر الگوهای جاری رفتار و فعالیت‌های متداول در مسکن گروه‌های کم‌درآمد برای درک بهتر طراحان ارائه شد. مواد و روش‌ها: محلۀ پنج‌تن در منطقۀ 4 شهرداری مشهد به‌دلیل قرارگیری در سطح 4 (از 5 سطح منزلت اجتماعی) انتخاب شد و تعداد 10 خانه با توجه به ویژگی‌های آن‌ها از قبیل مسکن (آپارتمانی با عرصۀ سکونت اشتراکی)، مالک‌بودن، مساحت قطعه‌زمین 80-120 مترمربع با عرض حداکثر 7متر و حداقل 20سال مدت سکونت مالک در خانه، بررسی گردید. گردآوری داده‌ها از دو طریق جمع‌آوری اطلاعات محیطی (به‌صورت نقشه، کروکی، عکس و فیلم) و مصاحبه‌های ساختارنیافته (عمیق) انجام شد. از آن‌جایی‌که فعالیت‌های انسان در زمان (روز، شب، ایام هفته، آخر هفته و غیره) سازماندهی می‌شوند، مطالعۀ قرارگاه‌های رفتاری در روزهای معمول و خاص (تعطیلات آخر هفته و ایام خاص مذهبی) انجام پذیرفت. مؤلفه‌های استخراج‌شده از مصاحبۀ هفتم، تکرار مؤلفه‌های گذشته بودند و عامل جدیدی به‌دست نیامد. با این وجود، 3 مصاحبۀ دیگر نیز انجام شد تا اشباع نظری به‌طور کامل و قطعی تحقق یابد. در این پژوهش، مصاحبه‌ها در زمان‌ها و رویدادهای مختلف به‌صورت متعدد و چند مرتبه با هر شرکت‌کننده در طی مدت‌زمان یک سال انجام‌ شده تا فهم درستی از مقوله‌های حاصل از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها صورت گیرد. تجزیه و تحلیل داده‌ها، از طریق تکنیک تحلیل محتوا انجام شد و برای کدگذاری و دسته‌بندی داده‌های گردآوری‌شده از مصاحبه‌ها، نرم‌افزار MAXQDA 2022، مورد استفاده قرارگرفت. کدگذاری داد‌ه‌ها در سه مرحله، شامل کدگذاری باز، محوری و انتخابی صورت گرفت. در مرحلۀ کدگذاری باز، هریک از گزاره‌های مصاحبه‌ها با توجه به مفهوم، در یک گروه قرار گرفتند. سپس در مرحلۀ محوری، واحدهای معنایی مشترک در گزاره‌ها، استخراج و در کدگذاری انتخابی نیز، مفاهیم اصلی واحدهای معنایی تعیین و در قالب مقولۀ اصلی که همان ویژگی کالبدی-فضایی قرارگاه رفتاری است، ارائه شد. نتیجه‌ها و جمع‌بندی: در راستای شناخت ویژگی‌های کالبدی-فضایی قرارگاه‌های رفتاری در مسکن گروه‌های کم‌درآمد، هفت گروه قرارگاه رفتاری شناسایی شدند. نشیمن (7/19 درصد)، پذیرایی (19 درصد)، حیاط و بام (3/18 درصد)، آشپزخانه (5/16 درصد)، کسب‌وکار خانگی (2/11 درصد)، اتاق (4/10 درصد) و محدودۀ جلوی در خانه (9/4 درصد)، هفت گروه قرارگاه رفتاری به ترتیب اهمیت آن‌ها با توجه به میزان فراوانی هستند. یافته‌ها نشان می‌دهد، نشیمن، با طیف وسیعی از قرارگاه‌های رفتاری ازجمله جایگاه اعضای خانواده (به‌ویژه پدر) تا برگزاری مراسم مذهبی، مرکز اصلی فعالیت‌ها در خانه بوده و نقش مهمی در تعاملات خانوادگی دارد و می‌بایست امکان ارتباط با حیاط یا فضای نیمه‌باز را داشته ‌باشد. پذیرایی (به‌صورت ادغام‌شده با نشمین)، به‌منزلۀ نمادی از شأن صاحبخانه، امکان ایجاد فعالیت‌هایی نظیر دورهمی‌های خویشاوندی را فراهم می‌آورد. حفظ حریم بصری با فضای آشپزخانه و جاداربودن، از مهم‌ترین خصلت‌های این فضا است. باتوجه به شرایط معیشتی این گروه، فضایی برای قرارگاه کسب‌وکار خانگی که ارتباط مناسبی با فضای زندگی (به‌ویژه آشپزخانه) داشته باشد، از مهم‌ترین موضوعات است. بررسی‌ها نشان داد، قرارگاه‌های رفتاری به‌واسطۀ نوع فعالیت در زمان‌های مختلف، ویژگی‌های متفاوتی به خود می‌گیرند. از این‌رو عامل زمان‌مند بودن قرارگاه‌ها، مستقیماً بر کالبد آن‌ها تأثیرگذار است. در گروه مورد مطالعه، دو فعالیت اساسی دورهمی‌های خانوادگی و برگزاری مراسم‌های مذهبی به‌صورت هفتگی، ماهانه و یا در زمان‌ها و مناسبت‌های خاص، به‌طرز چشمگیری بر ویژگی‌های کالبدی-فضایی و نحوۀ سازماندهی قرارگاه‌ها تأثیر می‌گذارد. تامین دیوار کافی برای تکیه دادن به دیوار و جانمایی فضاها در راستای کاهش مسیر رفت و آمد، از جمله راهکارهای طراحی هستند که در شکل‌گیری هر چه بهتر دو فعالیت مذکور کمک‌کننده خواهند بود. فضاهای باز و نیمه‌باز، درصورت وجود امکانات لازم برای ایجاد آسایش، می‌توانند به فضای زندگی و کار در فصول گرم سال تبدیل و قرارگاه‌های فضای نشیمن به این فضاها منتقل ‌شوند. وجود ایوانی مسقف (حتی با سقف سبک و پوشش گیاهی) و ارتباط ایوان با فضای آشپزخانه و پخت‌وپز منجر به ایجاد محیطی مناسب و قابل‌استفاده خواهد شد. نتیجۀ پژوهش حاکی از آن است که تغییری کوچک در کالبد یک قرارگاه، می‌تواند تأثیری چشمگیر بر نحوۀ زندگی و فعالیت‌های ساکنان بگذارد. این کار اغلب در زندگی روزمرۀ افراد به‌شکلی ساده، اما هوشمندانه از سوی ساکنان صورت می‌گیرد. بنابراین در طراحی محیط می‌توان به‌جای ارائۀ راهکارهای پیچیده، از طریق شناخت نیازها و توقعات ساکنان، به راه‌حل‌هایی ساده دست یافت. مطالعۀ حاضر در طی یک سال بررسی قرارگاه‌های رفتاری در گروهی از ساکنان، تصویر عملی از قرارگاه‌های رفتاری ارائه می‌دهد تا طراحان محیط را به‌سوی مسیری صحیح در طراحی هدایت نماید. چنین کاری باید در محیط‌های زندگی واقعی انجام شود و محققان تماس مستقیم، صمیمی و طولانی‌مدت با افراد داشته باشند. این مسئله، محدودیت در تعمیم نتایج تحقیق به سایر محیط‌های مسکونی (با شرایط و جمعیت مختلف) را ایجاد ‌می‌کند.

کلمات کلیدی