در این مقاله دو دیدگاه جاافتاده دربارۀ چرایی و چگونگی بنیاد نهاد «مدرسه»، مهم ترین نهاد آموزشی در تمدن اسلامی، بازخوانی، ارزیابی و نقد شده است. برپایۀ همین دو دیدگاه، غالب محققان ریشۀ تأسیس مدرسه ها را در نهادهایی همچون مساجد، خان‌ها و مانند آن جستجو کرده‌اند که تا پیش از تأسیس مدارس عهده دار فعالیت‎های آموزشی بودند. بنابر دیدگاه جورج مقدسی مدارس، محصول ادغام دو نهاد مسجد و خان بودند؛ از نظر او مدرسه وجه آموزشی را از مسجد و جنبهٔ سکونت را از خان اقتباس کرده است. در دیدگاه احمد شلبی، حلقه‎های درس بی‌شمار و مزاحمت ضروری برخاسته از درس و مطالعه مانع از توجه شایسته به نیایش در مساجد بود؛ شلبی این را عامل اصلی انتقال آموزش از مسجد به مدرسه دانسته است. این مقاله با ارائۀ شواهدی تازه و دیدگاهی نو این مدعا را پی گرفته که مدارس بیشتر شکل تغییر یافتهٔ خانۀ عالمان بوده است تا مساجد. گزارش‌های موجود از نخستین مدارس افزون بر این که دو دیدگاه رایج را تایید نمی‌کند، نشان می‌دهد که مدارس نخستین ـ که اغلب به نام عالمان نامگذاری شده بودند ـ در موارد قابل توجهی محل سکونت استاد بود و نه شاگردان. در نتیجه می توان گفت که شکل‌گیری نخستین مدارس، ریشه در آموزش در منازل دانشمندان داشته است.

کلمات کلیدی