چکیده: امروزه به علت افزایش جمعیت، مسئله امنیت غذایی در سطح جهان ابعاد تازه ای به خود گرفته و به یکی از مباحث مهم درکلیه کشورهای جهان تبدیل شده است. از آنجا که خودکفایی یکی از اصول امنیت غذایی می باشد، دستیابی به این مهم تنها از طریق افزایش تولید مواد غذایی ممکن خواهد بود. گیاهان زراعی نقش عمده ای در تغذیه جمعیت جهان دارند و این موضوع بخصوص در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران مشهود تر است. در میان گونه های مختلف گیاهان تنها 5 یا 6 گونه گیاهی است که نزدیک به 80 درصد نیازمندیهای انسان را تامین می کند که عمده ترین آنها شامل غلات، گیاهان روغنی، قندی و علوفه ای است. غلات و خصوصا گندم به عنوان مهم ترین گیاه این خانواده، سهم عمده ای در تامین کالری روزانه جامعه را به خود اختصاص می دهد. بررسی روند تغییر تولید این محصول نشان می دهد که طی دو دهه اخیر، بخش عمده ای از افزایش تولید به علت افزایش عملکرد بوده است. در ایران سطح زیر کشت غلات طی دو دهه اخیر بین 5/8 تا 10 میلیون هکتار متغیر بوده است، اما عملکرد آن از 2/1 تن در هکتار در سال 1361 به 5/2 تن در هکتار در سال 1381 رسیده است و به همین دلیل میزان تولید در این دوره از10 به 22 میلیون تن رسیده است. طی دو دهه اخیر، سطح زیر کشت گندم تغییر چندانی نکرده و از 04/6 میلیون هکتار در سال 61 به 4/6 میلیون هکتار در سال 1381 رسیده است، ولی میانگین تولید گندم روندی صعودی داشته و از 95/5 میلیون تن در سال 61 به 4/13 میلیون تن در سال 1381 رسیده است، که علت عمده آن افزایش عملکرد بوده است. عملکرد گندم آبی و دیم به ترتیب از 7/1 و 59/0 تن در هکتار در سال 61 به 62/3 و 18/1 تن در هکتار در سال 1381 رسیده است. عملکرد جو آبی و دیم نیز در سال 61 به 62/3 و 18/1 تن در هکتار در سال 1381 رسیده است. عملکرد جو آبی و دیم نیز در این دوره از 84/1 و 59/0 تن در هکتار به 22/3 و 016/1تن در هکتار رسید. در این دوره، عملکرد شلتوک نیز افزایش یافته و از 83/2 به 76/4 تن در هکتار رسید. روند تغییرات تولید دهساله ذرت نشان داد که سطح زیر کشت این گیاه از 54 هزار هکتار با عملکرد 8/3 تن در هکتار به 175 هزار هکتار با عملکرد 02/6 تن در هکتار و میزان تولید از 210 به 1055 هزار تن ارتقاء یافته است. این روند در مورد گیاهان روغنی متفاوت بود، چنانکه عملکرد آبی دانه های روغنی، طی دو دهه اخیر از 258/1 به 739/1 رسیده است. در این دوره سطح کشت مزارع آبی گیاهان روغنی 18/3 برابر شده، در حالیکه عملکرد آنها تنها 38/1 برابر افزایش یافته است و بنابراین تولید این گیاهان حدود 4/4 برابر شده است. بنابراین بنظر می رسد در این مزارع افزایش سطح زیر کشت حدود 70 درصد سهم افزایش تولید را به خود اختصاص داده است و تنها حدود 30 درصد سهم افزایش تولید، به علت فرایندهای به زراعی و به نژادی بوده است. این مسئله در مورد گیاهان قندی نیز صدق می کند، سطح زیر کشت چغندر در کشور همواره بین 150 تا 200 هزار هکتار در نوسان بوده است و در طی دو دهه اخیر از 4/168 هزار هکتار در سال 61 با افزایش 9/5 درصدی به 35/178 هزار هکتار در سال 81 رسید. همچنین میزان تولید چغندر نیز از 3/4 به 9/5 میلیون تن افزایش یافت. نوسانات موجود در روند تولید چغندر قند نیز بیشتر به علت تغییرات سطح زیر کشت این محصول بوده است. بررسی آمار تولید گیاهان علوفه ای نشان می دهد که طی دو دهه اخیر، سطح زیر کشت و میزان تولید علوفه در ایران به ترتیب معادل 6/1 و 3/2 برابر افزایش یافته است و در میان گیاهان علوفه ای مختلف، یونجه با سطح کشتی معادل 258 هزار هکتار در سال 61 و 592 هزار هکتار در سال 81 به ترتیب برابر 66 و 68 درصد سطح زیر کشت نباتات علوفه ای را بخود اختصاص داده است. همچنین یونجه با تولیدی معادل 448/2 میلیون تن در سال 61 و 57/4 میلیون تن در سال 81 به ترتیب معادل 56 و 43 درصد کل تولید نباتات علوفه ای را شامل شده است که طی دو دهه اخیر روند صعودی سطح زیر کشت این گیاه علوفه ای به میزان 2 برابر و افزایش عملکرد به میزان 1 تن در هکتار و افزایش تولید به میزان 2 میلیون تن در هکتار بوده است که بنظر می رسد علت عمده افزایش تولید در این محصول با افزایش سطح زیر کشت مرتبط باشد. بررسی روند تغییر سطح زیر کشت سایر نباتات علوفه ای به جز یونجه نشان داد که طی سالهای 81-1361 سطح زیر کشت این گیاهان علوفه ای دستخوش تغییرات زیادی بوده است، بطوریکه در سال 61 سطح زیر کشت آنها معادل 182 هزار هکتار بود اما در سالهای 76-1375 سطح زیر کشت تا 450 هزار هکتار افزایش یافت و پس از آن به تدریج کاهش یافت و به 271 هزار هکتار رسید. روند تغییرات میزان تولید نیز به تبعیت از سطح زیر کشت متغیر بود. میزان تولید از 59/1 میلیون تن در سال 61 به 82/5 میلیون تن در سال 75 و در سال 81 به 8/5 میلیون تن رسید. همچنین آمار موجود حکایت از 5/2 برابر شدن عملکرد سایر نباتات علوفه ای طی دو دهه اخیر دارد.

کلمات کلیدی