در بخش اول کتاب به سه شاخص اجتماعی که باعث برخورد روسیه و ایران گردید، اشاره می‏شود که مباحث امپراتوریگری روسیه در اوراسیا از قرن نوزدهم تا سال 1870 را در بر می‏گیرد: ابتدا ارتباطات دربار ایران با خاندان رومانوف و همین‌طور بحران‌های سیاسی این دو سلسله که در برخی مواقع یکپارچگی و تمامیت ارضی ایران را به خطر می‏انداخت؛ دوم شبکه تجار و ارتباطات آن‌ها با هم در روسیه و ایران بود که این دو کشور به‌خصوص و جمعیت ارمنی و مسلمانان سراسر قفقاز را به یکدیگر متصل می‏کرد؛ و سوم برقراری تعادل ظریف میان جمعیت ساکن و قبیله‌ای آسیای مرکزی که در صحراها و استپ‌‌ها در رفت‌وآمد و مراوده بودند، یکی دیگر از پس‌زمینه‌های ارتباطات میان دو کشور بود. در بخش دوم از سال‌های 1880 تا دوره انقلاب مشروطه (1905-1911) بررسی می‌شود؛ زمانی که روسیه در اوج اثرگذاری سیاسی در ایران بود. در این دوره اقدامات امپریالیستی روسیه در سه قسمت قابل‌ردیابی است: انجام عملیات و حضور نظامی در ایران برای حمایت از پادشاهی و دربار؛ گسترش نفوذ اقتصادی در ایران با تأثیرگذاری بر قیمت کالاهای ایرانی به نفع روسیه و ضرر تجار محلی ایران؛ و تلاش برای علامت‌گذاری مرزها در آسیای مرکزی جهت محدود کردن قدرت ایران در این منطقه. کتاب بر ماهیت پویای قدرت و ایستادگی در روابط ایران و روسیه تمرکز می‏کند و می‏خواهد نشان دهد چگونه منابع قدرت روسیه و تلاش این کشور برای نفوذ در ایران از سوی فضاها و بازیگران اجتماعی ایران به چالش کشیده شد تا استقلال سیاسی ایران حفظ شود. قسمت آخر کتاب به دو انقلاب 1905 و انقلاب مشروطه اشاره دارد که هر دو تأثیر سیاسی روسیه در ایران را با چالش روبه‌رو کرد و باعث شد روسیه تصمیم بگیرد صفحه شمالی ایران را با اقدامات نظامی ‌اشغال کند. در یک فصل نشان می‏دهیم که چگونه قدرت پادشاهی در ایران در جنبش مشروطه از مشروعیت ساقط گردید و روسیه به این فرایند واکنش نشان داد، به صورتی که در برابر جنبش پیروز مردمی که قصد داشت قدرت مرکزی ایران را شکل دهد ایستاد و تلاش شکست‌خورده‌ای انجام داد. یک گروه تأثیرگذار بر انقلاب، تجار و شبکه فراملی آن‌ها بودند که در فصل دوم مورد بحث قرار می‏گیرند. رادیکال شدن جنبش باعث می‏شود نفوذ آن‌ها در عرصه سیاست به خطر افتد. سرانجام نتیجه سوم انقلاب مشروطه افزایش قدرت قبایل بود به‌خصوص اینکه دو کشور سعی کرده بودند قدرت سیاسی آن‌ها را محدود کنند، اما قبایل دوباره به عرصه سیاسی بازگشتند. منابع این کتاب از آرشیو دولت روسیه و گرجستان و همین‌طور کتاب‌‌ها و پژوهش‌های ایران به دست آمده است. در مورد روابط ایران مسئله پیچیده و گسترده بود. چراکه مسائل سیاسی از جهاتی به سیاست خارجی، بهداشت عمومی، نهادهای عمومی علما در جنوب قفقاز، منابع پراکنده سایر نهادها و مسائل پیش‌بینی‌ناپذیر دیگر برمی‏گشت. آرشیو وزارت امور خارجه روسیه در مورد مسائل ایران موضوعات متعددی را در بر می‏گیرد: برخی اسناد به وزارت امور خارجه ایران برمی‏گردد، برخی از اسناد آرشیو به کنسولگری‌‌های مناطق بااهمیت برمی‏گردد به عنوان مثال آرشیو کنسولگری شهر تبریز در قرن نوزدهم به‌تنهایی پنجهزار فایل دارد که بسیاری از آن‌ها در موضوعات تجاری و سیاسی محلی است. (34) آرشیو دولت روسیه سرشار از اسناد نظامی است، به‌خصوص در مورد بریگاردهای قزاق در ایران و همین‌طور فایل‌های شخصی فرماندهان آن‌ها و همچنین در مورد مأموریت‌های سیاسی در قفقاز و آسیای مرکزی نیز اسناد خوبی وجود دارد. علاوه بر این مجموعه اسناد نظامی کمک زیادی به فهم روابط روسیه با ایران و کشورهای آسیای مرکزی می‏کند. گزارش‌های فرماندهان نظامی نقش مهمی دارد و بسیاری از سفرنامه‌های روسی مربوط به ایران از زاویه دید افسران نظامی نوشته شده است. (35) سرانجام باید به آرشیو تاریخی دولت روسیه در سن‌پطرزبورگ اشاره کرد که در آن اسناد مالی و موارد مربوط به وام و تخفیف‌های بانک روسیه در ایران و سایر معاملات اقتصادی کوچک وجود دارد. همچنین منابع ارزشمند دیگری که وجود دارد سه جلد از اسناد است که در این کتاب‌‌ها شمار زیادی از اسناد با تمرکز بر بالاترین سطوح دیپلماتیک چاپ شده است. البته باید پیشینه تاریخی و سیاسی آن‌ها را بدانید. در مورد اوایل قرن نوزدهم آرشیو و فایل‌های قفقاز خیلی ارزشمند است. در این زمان روسیه بر این منطقه تسلط پیدا می‏کند و محتوای آن اطلاعات خوبی از ایران و عثمانی دارد. (36) در سال 1911 وزارت امور خارجه روسیه شروع به انتشار اسناد سیاسی در مورد ایران در مقطع انقلاب مشروطه کرد تا به طور ضمنی نشان دهد در این دوره روسیه با انگلیس همکاری داشته است. این جلد به عنوان کتاب نارنجی در تحقیقات ایرانیان به شکل وسیعی به کار رفته و ترجمه شده است. (37) بسیاری از اسناد رسمی و اصلی در کتاب دست‌نخورده چاپ شده است، اما در برخی موارد ویرایش شد،زیرا ممکن بود دیپلمات‌های اروپایی را مجرم نشان دهد یا دولت روسیه از انتشار آن‌ها جلوگیری کند. (38) در نهایت برخی از اسناد قرمز محرمانه وجود دارند که بلشویک‌‌ها در سال‌های 1920 و 1930 منتشر کردند تا به وسیله آن‌ها سیاست‌های روسیه تزاری را مورد انتقاد قرار دهند و رویه امپریالیستی تزار را افشا سازند. (39) به علت محدودیت‌های زبانی، تنها قسمت اندکی از منابع و اسناد فارسی را استفاده کردم. البته در مورد دوره قاجاریه و به‌خصوص انقلاب مشروطه منابع دسته‌دوم وسیعی به زبان انگلیسی وجود داشت و همچنین منابع روسی در این مورد فراوان بود. مشخص است که این پژوهش از زاویه دید روس‌‌ها نوشته شده است. امیدوارم در کنار پژوهش‌های فرانسوی و انگلیسی که در مورد جامعه قاجاریه نوشته شده است، این پژوهش که رویکردی روسی دارد بتواند تکثر دیدگاه‌‌ها را رقم بزند و فهم جذابی از جامعه قاجار و روابط بین‌الملل ایجاد نماید.