در چند دهه اخیر، فناوری های نوین غشایی جایگاه ویژه و حیاتی در صنایع لبنی پیدا کرده است، ولی مشکل گرفتگی(انسداد) غشاء همچنان از مهمترین عوامل محدود کننده کاربرد گسترده این فناوری ها محسوب می شود. بکارگیری تجاری واحدهای غشایی بستگی زیادی به میزان کارایی آنها دارد. در حقیقت گرفتگی از جوانب مختلف شامل جنبه های اقتصادی (کاهش طول عمر مفید غشاء ، هزینه های مربوط به تمیز کردن و کاهش ساعت مفید تولید و...) و جنبه های تکنولوژیکی (کاهش میزان شار ، میزان دفع و کارایی قابلیت جداسازی و...) حائز اهمیت فراوان است، بهمین دلیل پژوهش های بنیادی و کاربردی به منظور درک مکانیسمهای گرفتگی و راههای پیشگیری و حذف آن هنوز در حال انجام است. نتایج مطالعات علمی نشان داده است تاکنون روش های گوناگونی به منظور پیشگیری و کنترل گرفتگی غشاءها (میدانهای الکتریکی ، جت های تناوبی ، امواج صوتی ، جریان های ضرباندار) و برطرف کردن گرفتگی و تمیز کردن غشاء ها (شیمیایی ، فیزیکی و آنزیمی) ارائه شده است، که هر کدام از این روش ها امروزه در سطح نیمه صنعتی و صنعتی در حال بکار گیری بوده و یا اینکه قابل پیاده سازی است، اما نکته اساسی در انتخاب هر یک از این روشها، شناخت دقیق و صحیح مکانیسم های گرفتگی (جذب یونی ، رسوب ذرات ، پلاریزاسیون غلظت و مسدود شدن حفرات و...)، و طبیعت و مقدار مواد مسدود کننده غشاءها است، تا بتوان به حداکثر کارایی رفع گرفتگی توسط روش مورد نظر از جنبه های عملیاتی و اقتصادی دست یافت. روش های متداول تمیز کردن غشاءها شامل روش های مرسوم شیمیایی (محلول های اسیدی ، بازی ،سورفاکتانت ها و یا عوامل کمپلکس کننده) ، فیزیکی (پالس های اولتراسونیک ، اولتراسوند ، پیل های الکتروشیمیایی ، ضربان های برگشتی و...) ، آنزیمی (آنزیمهای پروتئولیتیک و لیپولیتیک میکروبی و...) یا تلفیقی از این روش ها است، که هر کدام با توجه به ماهیت و میزان گرفتگی بکار می روند. در این مقاله سعی شده است به معرفی علمی مکانیسم های گرفتگی، ماهیت مواد مسدود کننده، روشهای نوین پیشگیری، کنترل و در نهایت روشهای کارای تمیز کردن و حذف گرفتگی غشاءها در صنایع لبنیات پرداخته شود.

کلمات کلیدی