تحلیل گفتمان انتقادی از جمله رویکردهای نوین در تجزیة گفتمان و متن است. در این رویکرد مبنا بر این است که زبان و گفتمان در سطوح زیرین حاوی ایدئولوژی و روابط قدرت و سلطه است و در سطوح زبرین حاوی ساختارها و مؤلّفه های گفتمان مدار است. این ساختارها و مؤلّفه ها با ایدئولوژی نهفته در لایه های زیرین متن رابطه ای دو سویه دارد. تحلیل گر گفتمان انتقادی با استفاده از الگوهای خاصّ به بررسی و تحلیل این ساختارها می پردازد تا به ایدئولوژی پنهان در پس متون پی برد. بیش تر تحلیل گران گفتمان انتقادی مبنای تجزیه و تحلیل متون را بر پایة تظاهرات زبان شناختی بنا نهاده اند در حالیکه ون لیوون (1996) معتقد است مؤلّفه‌های جامعه شناختی- معنایی گفتمان، شناختی عمیق تر و جامع تر از متن ارائه می دهند. در این پژوهش با استفاده از الگوی ون لیوون، متون انتخاب شده از 41 شماره از 8 نشریه سالهای آغازین دورة مشروطه (صوراسرافیل، حبل المتین، مساوات، ندای وطن، مجلس، رهنما، صبح صادق، آیینة غیب نما)، تجزیه و تحلیل شده اند. همة این متـون کم و بیـش از مؤلفه های جامعه شناخــــتی- معنایی استفاده کرده اند. شیوة غالب در بازنمایی کارگزاران اجتماعی، استفاده از مؤلّفه ها به ترتیب زیر است: تشخص بخشی، فعال سازی، تشخص زدایی، حذف و منفعل سازی؛ در این نشریّات کارگزاران در هیأت انسانهایی فعال و پویا بازنمایی شده اند. کارگزارانی فعال که پس از رهایی از استبداد در راه پیش رفت جامعة خود تلاش می کنند. در انجام این پژوهش علاوه بر تحلیل کیفی از بررسی کمـّی یعنی محاسبة بسامد و درصـد مؤلّفـه ها و اعمال شیوه های آماری مجذور خی و فرمول نسبت استفاده شده است.

کلمات کلیدی