چکیده تطبیق آثار ادبی در زبانهای مختلف یکی از راههای شناخت دقیق ویژگیهای فکری و فرهنگی و ذوقی و عاطفی ملل صاحب فرهنگ و ادب است. در حوزۀ ادبیات تطبیقی گرچه دیدگاههای متفاوتی مطرح است اما صرف نظر از اصول و اسلوب به کار گرفته شده، نتیجۀ کار به گونه ای باعث شناخت بیشتر و نزدیکی و تفاهم ادبی و فرهنگی خواهد شد. در این مقاله با تطبیق داستان شیخ صنعان عطار و فاوست گوته - که نمونۀ داستانهای عمیق و تأمل برانگیز و دارای مضامین جهانشمول هستند - کوشیده ایم برخی نزدیکیهای فکری و عاطفی دو شاعر و اغراض آن دو از نقل داستانها را با اشاره به مشترکات روشن کنیم. پس از مروری کوتاه بر مباحث و تعاریف ادبیات تطبیقی، در ادامۀ مقاله، ابتدا به اختصار به شباهت دو شاعر (از جمله اندیشمندی، نوآوری، وسعت مشرب و شخصیت چند بعدی ) و همانندی کلی آثار آنها (از جمله مبتنی بودن دو اثر بر داستانی واقعی و دخل و تصرف کم و بیش مشابه در داستانهای اصلی)، و پس از آن به طور تفصیلی به همانندیهای اجزای دو داستان (ساختار و حوادث، ویژگیها و سرنوشت قهرمانان، مضمونها و موتیفهای مشترک و نوآوریهای دو اثر در اندیشه های دوران خود) پرداخته شده است. در پایان نتیجه گرفته شده است که عطار و گوته با داشتن دو مشرب فکری و اعتقادی و زیستن در دو دورۀ کاملا متفاوت تاریخی، در بارۀ موضوعات معینی به نحو کم و بیش یکسان اندیشیده اند و از این رو، از ساختاری مشابه برای بیان اندیشه های خود بهره گرفته اند. همچنین دو داستان همچون بسیاری از آثار ادبی برجسته، با آموزه های دینی مرتبطند اما این آموزه ها با نگاهی نو و فراتر از سنت و عادت مطرح شده اند. علاوه بر این، به این نکته نیز اشاره شده که با توجه به آشنایی گوته با اندیشه های اسلامی و عرفانی (از طریق خواندن ترجمۀ قرآن کریم و شعر حافظ) احتمال تأثیرپذیریِ مستقیم یا غیر مستقیمِ گوته از اندیشه و نگاه عطار در برخی پیامهای مترتب بر داستان وجود دارد.

کلمات کلیدی