فردوسی به عنوان شاعری که محور زبان فارسی است و سرچشمه جوشان آن، پیوسته حضوری آشکار در حوزه این زبان داشته است و زبان فارسی در تمامی دوره های حیاتش چه در قلمرو نثر و چه نظم هیچگاه از پرتوهای درخشان شاهنامه- گرچه از لحاظ کمی و کیفی متفاوت- بی نصیب نبوده است. شعر دوره سلجوقی نیز به نوبه خود طرفی از این اثر گرانقدر بربسته. ستایشگران دون پایه ی این دوره نیز با تمام تلاشی که کردند نتوانستند بی توجه از کنار این اثر سترگ بگذرند و اگر چه فردوسی را بارها دروغ زن و گزافه گو خواندند و در جای جای اشعارشان ممدوحان ترکمان بیگانه را بر شاهان و پهلوانان بزرگ و اساطیری شاهنامه برتری دادند و هر چه در باور ایرانیان فر و شکوه و تقدس بیشتری داشت، بیشتر مورد تحقیرو تعریض ایشان واقع شد، بی آن که بدانند زبانشان بسیار متأثر از زبان فردوسی است. در کنار شاعرانی از جنس انوری و معزی شاعران فرهیخته و فرزانه ای چون ناصر خسرو و خیام در این دوره حضور دارند که آبروی شعر این دوره اند و شاهنامه در روح بزرگ آنها و اشعار حکیمانه شان از لونی دیگر تأثیر داشته است و در عین این که زبانشان از زبان فردوسی متأثر است، اندیشه ها و حکمت های شاهنامه نیز در کلامشان جاری است و چون هش و رای و دین داشته اند به فردوسی پس از مرگ آفرین زده اند. تأثیر و نفوذ شاهنامه در شعر این دوره از چند جهت قابل بررسی است: اشارات مستقیم و غیر مستقیم به فردوسی و شاهنامه، اشاره به شخصیتهای اساطیری، حماسی و تاریخی مذکور در شاهنامه، اشاره به موجودات اساطیری و اعتقادات اساطیری، اشاره به نصایح فردوسی در شاهنامه و به ویژه اندرزهای بزرگمهر حکیم و پند نامه ها و وصایای شاهان، نفوذ عناصر شاهنامه در دامنه خیال پردازی(تشبیهات، استعارات، تمثیلات...) و استفاده از شگردهای فردوسی در توصیف فضای حماسی و نام و اوصاف جنگ افزارها. که گونه اخیر زیباترین و عمیق ترین شکل نفوذ شاهنامه در شعر دوره سلجوقی است. وقتی شاعر، چهره ساقی را از تابش و انعکاس نور می چون چهره سیاوش می بیند که آتش را پناه امتحان ساخته، و یا آتش را «آنچه سوگند سیاوش را ازو بود امتحان» می نامد، گل سرخ بهاری را چون چشم به خون نشسته اسفندیار و انار را چون حلق سهراب می بیند، سوسن را خنجر بیژن و گل سوری را روی منیژه، در واقع پایه های کلامش را به سان زبر متنی بر زیر متنی که کاخ سترگ زبان فردوسی استوار می کند و خواننده برای آن که پیام او را دریابد ناگزیر باید پیش از آن کلام فردوسی را خوانده باشد.

کلمات کلیدی