اکنون در میان پژوهشگران نقد ادبی , دو نام -عبد القاهر- و -نظریة النّظم- چنان به هم پیوند خورده اند که نام -اینشتاین- و -نظریّه نسبیت- . پیش از عبد القاهر, نظرگاه و تفکّر غالب در ارزیابی متون ادبی معطوف به اجزای منفرد کلام بود ولی وی- بر خلاف این دیدگاه غالب- به اثر ادبی به عنوان یک کلّ به هم پیوسته نگاه می کند و برای اجزای کلام پیش از آن که به ترکیبِ کلام در آیند, ارزش چندانی قائل نیست. خلاصه این نظریّه چنین است:بلاغت در اجزای منفرد کلام نیست بلکه باید آن را در حُسنِ تألیفِ اجزای کلام جست و این حُسنِ نظم, جز با اراده و قصدِ معانی نحو بدست نمی آید. از آنجا که عدّه ای ,عبارات عبد القاهر را در تبیین نظریه اش, با مدلولات و مفاهیم امروزی آن سنجیده اند و همین امر باعث برداشت ناصواب از این نظریه گردیده است و آن را در هاله ای از ابهام قرار داده است, بجاست که با امعان نظر در جهت باز نمودنِ ابعادِ این اندیشه ناب در حوزه نقد ادبی کوشید.تا غبار ابهام از آن زدوده شود و چهره ی تابناک آن که در پس خلطِ مصطلحات مستور مانده است نمایان گردد. مقاله حاضر تلاشی است در همین طریق با تفصیل آنچه که در محور های زیر به إجمال آمده است. 1. آنجا که عبد القاهر می گوید حسن نظم جز با اراده ی معانی نحو بدست نمی آید مقصودش از نحو مفهومی فراتر از ظواهر اعرابی و بررسی حدّ اقلّ شرایط صحّتِ سخن است . 2. نظمی که عبد القاهر از آن سخن به میان آورده است نظم و ترتیب معانی افکار و اندیشه ها در ذهن و ضمیر نویسنده یا شاعر است پیش از آن که به جامه الفاظ در آید. 3. معیار برتری گوینده ای بر گوینده دیگر در آگاهی از معانی وضعی لغات نیست.بلکه این معیار را باید درمیزان مهارت گوینده در تشخیص مواضعِ صحیح کلمات در ترکیب ِکلام جستجو کرد. 4. در مواضعی از کتاب -دلائل الاعجاز- که سخن از برتری «لفظ» یا «معنی» به میان آمده است , مقصود عبد القاهر از-لفظ- و -معنی- غیر از مفهوم رایج و مشهور آن دو در اذهان است ,به همین روی؛ برخی از ناقدان عرب ، سخن مشهور جاحظ را – المعانی مطروحة فی الطریق یعرفها الاعجمیّ و العربی ....- حمل بر اهمالِ «معنی» از سوی وی کرده اند و به خطا, او را در نقطه ی مقابل عبد القاهر قرار داده اند, حال آن که به شرحی که در این مقاله خواهد آمد این سخن جاحظ, نه تنها مخالف نظریه نظم عبد القاهر نیست بلکه می توان بین آن دو توفیق و سازگاری بر قرار کرد و آن را تعبیری دیگری از همان- نظریه نظم- دانست. کلید واژه:فصاحت, نظم,ساختار,معانی نحو,لفظ,معنی.

کلمات کلیدی