یکی از شالوده هایی که روایات حماسیِ برآمده از وقایع تاریخی (حماسه های مصنوعی) را از حماسه هایی که بر الگوهای محض اساطیری شکل گرفته اند (حماسه های طبیعی) ممتاز می کند، ورود خودآگاهی و عقلانیت نسبیت گرای انسانی در پرداخت درونمایه های روایی است که گاه به ساختار و طرح وقایع، ویژگیهایی می بخشد که ارتباطی با الگوهای اساطیری ندارد، اگر چه می کوشد در چهارچوب این الگوها حرکت کند. در مقابل نمادهای حماسه های طبیعی که متأثر از خلّاقیت ناخودآگاهانة جمعی، با ساختار رمز و-چند معنایی-در متن بروز می کنند، تجلّیّات نمادهایی که آگاهانه پرداخت شده اند، تمثیلی و محتوی بر معنایی واحدند. نشانه های این فرایند در شاهنامه را باید در همین تمثیلهای برآمده از اغراض خاص جستجو کرد؛ اغراضی که بخش عمده ای از آنها را انگیزه های آشکار و پنهان سیاسی تشکیل می دهند. در این جستار، ضمن تحلیل فرایند فوق، به چند نمونة اصلی در این خصوص اشاره می شود و ضمن بررسی داستانهایی چون ضحاک و کاوه و فریدون، رستم و اسفندیار و برخی داستانهای بخش تاریخی شاهنامه، به توصیف این حقیقت پرداخته می شود که چگونه، انگیزه های سیاسی، با سویه های متفاوت و حتی متضاد، در تغییر و استحالة برخی روایات کهن و یا خلق آگاهانة بسیاری روایات متأخر دخیل بوده اند و قالبی چون-تمثیل روایی-تا چه اندازه توانسته است، ظرفیت پذیرش و نگاهداری این رویکردهای گاه مخالف را در پیکرة متن شاهنامة فردوسی ایجاد کند.

کلمات کلیدی