شاهنامة فردوسی، فرزند دورانی است که مفهوم هویت برای انسان ایرانی، پس از چند سده چالش ویرانگر، در آستانة بازیابی و ترمیم دوبارة خود بود؛ مسیری که با حادثة ورود اقوام بیابانگرد ترک و آغاز سیطرة چند صد سالة آنها بر هرم جدید قدرت سیاسی در ایران، پس از تازش تازیان، طعم دومین شکست خود را می چشید و شاهنامه در گرانیگاه این دو ضربة مهلک تاریخی متولد شد. با چنین پیشینه ای، شاهنامه پیش از آنکه محصول خلاقیت یک فرد باشد، نمایندة یک جریان ریشه دار و عمیق هویت طلبانه است که تباری دوسویه دارد: از یک سو نهضتی که در چهار سدة نخست هجری در مقابل هجمة فرهنگی تازیان شکل گرفته بود و از دیگر سو، نهضت دیگری که با دشواری بیشتر و انسجام کمتر، در سده های پنجم به بعد آغاز شد و بر خلاف جریان نخست که مبتنی بر خردگرایی و به حاشیه بردن نقش دین بود، می کوشید با تمرکز بر باورهای بدعت گرایانة مذهبی، محمل تازه ای برای هویت انسان ایرانی بجوید. در دورة معاصر، با دگرگونی جهان بینی جامعه، قرائت نخست که خردگرایانه و مبتنی بر اصالت نقش عقل در برابر دین بود، دوباره نقش اصلی را ایفا کرد؛ نقشی که انگیزة سیاسی فردوسی را نیز در سرایش شاهنامه شکل می داد، اگر چه جریان شعوبیِ عمدتاً شیعی سده های بعد که رسالت پاسداری از این اثر را عهده دار شده بود، می کوشید رنگی مذهبی بدان ببخشد. این جستار می کوشد، جایگاه شاهنامه را، هزار سال پس از سرایش آن، در جغرافیای سیاسی- مذهبی ایرانیان و نقش این اثر را در جهان بینی هویت طلبانة انسان ایرانی در طول تاریخ توصیف کند.

کلمات کلیدی