در این نوشتار پیرامون نظر مشهورِ رایج درباره نحوه نزول آیات مکی و مدنی بحث شده که معتقد است از خصوصیات و ممیزات اصلی آیات و سور مکی و مدنی این است که اعتقادات و اخلاق بیشتر در مکه و احکام در مدینه نازل شده‌اند. نویسنده ابتدا اصل این دیدگاه را از زرکشی تا آثار متأخر و معاصر رصد کرده است و در ضمن آن برخی از نتایج منفی این نظر را در بیان و بنان برخی از مستشرقان و مستغربان و غیر ایشان برشمرده است. بعد از آن پس از روشن ساختن دو مبنای ترتیب نزول و وحدت یا پیوستگی نزولِ سوره‌های قرآن به عنوان مبانی اصلی مدعای نویسنده، ابتدا ثابت شده است که این سه دسته آیات هم در سوره‌های مکی و هم در سوره‌های مدنی آمده‌اند و بعد از آن فرضیه مورد نظر تبیین شده است که هر چند هر سه دسته آیات در مکه و مدینه نازل شده‌اند، در مکه سیر از اعتقادات به اخلاق و احکام بوده است و در مدینه بالعکس از احکام به اخلاق و بعد اعتقادات. همچنین روشن شده است که مراد از سیر متفاوت، تفاوت در سیر نزول نیست، بلکه یا اغلبیت است یا اولویت. تفاوت عمده ذکر شده دیگر این است که محتوای هر یک از این سه دسته آیات در مکه و متفاوت از مدینه است؛ به این صورت که در مکه بیشتر فردسازی و گروه‌سازی مدّ نظر است و در مدینه جامعه‌سازی و جهانی‌سازی. نمونه‌‌هایی چند در موضوعات عقاید، اخلاق و احکام نیز در سیر نزول پیگیری شده‌اند. در همین راستا به اثبات رسیده است که تفاوت‌های مطرح شده به معنای جدایی وحی مکه و مدینه از هم نیست، چیزی که خودْ مورد نقد این نوشتار است؛ بلکه نزول این معارف یک سیر به هم پیوسته و تکاملی داشته است.

کلمات کلیدی