درونمایة اصلی سیرالعباد الی المعاد سنائی، که سفری روحانی از دنیای ناسوت به جهان لاهوت است، درونمایه ای جهانی است که در ادبیات شرق و غرب خاستگاههای کهن الگویی عمیقی دارد. در این جستار، ضمن بررسی سیر تحول این مضمون در آثار مشابهی در ادبیات جهان، به تحلیل سیرالعباد سنائی و نمادهای موجود در آن، از دیدگاه نقد اسطوره ای پرداخته شده است. پرسش اصلی در این تحقیق این بوده است که: مهم ترین شالودة کهن الگویی این اثر چه بوده است و در خوانش و بازآفرینی سنائی از پیش نمونة احتمالی او، الگوهای اساطیری موجود در ژرف ساخت کهن روایت، چگونه در خدمت تأویل عرفانی او از مفهوم سلوک معنوی عبد به سوی معاد قرار گرفته است و معنای انسان شناختی نشانه های رمزی به کار رفته در این اثر چه می باشد؟ برای رسیدن به پاسخ تحلیلی این پرسشها، از روش نقد اسطوره ای (کهن الگویی) استفاده شده، ضمن استفاده از بررسی تطبیقی، حوزة مطالعات بر سیرالعباد مترکز شده است. مطابق این تحقیق، در این متن و نمونه های مشابه جهانی، مهم ترین رکن اساطیری، کهن الگوی "صعود" است؛ مضمونی که در طی آن، روح قدسی انسان ("من" که به "فرامن" تکامل یافته است) پای را از حوزة محدود دنیای خاکی (خودآگاه) فراتر می گذارد، و در جذبة سکرآلود رؤیا و الهام، در جهان نامکشوف، مبهم و نامتناهی ملکوت (ناخودآگاه)، به تجربة مقدس "شهود" نائل می شود. سیر العباد، روایت نمادین "سفر" سالک است و از منظر نقد اساطیری، سیر عارف به سوی خدا (سیر الی الله)، سفری درونی از کثرت خودآگاه به سوی وحدت ناخودآگاه جمعی است، که در آن ادراک جزئی (آگاهی) جای خود را به ادراک کلی (فرا آگاهی) می دهد؛ و در بازگشت از این تجربة ناخودآگاهانة عرفانی، باز در کوی عقل و خودآگاهی متعالی و پالایش یافته (فرامن متکامل: خرد عرفانی) مقیم می شود (سیر الی الخلق). مدح پیامبر اکرم (ص) که به جای مقدمة منظومه در انتهای آن آمده است، نقش همین بازگشت را نمادینه می کند، تا به عنوان مظهر "شرع" (حقیقتی قدسی و در عین حال آگاهانه) پایگاهی ثابت (مقام) برای تجلی عرفان و شهود (حال)، در ضمیر ناخودآگاه عارف واصل باشد.

کلمات کلیدی