در پی مرگ هارون الرشید در سال 193 هجری،خلافت عباسی به ورطه ی یک بحران سیاسی فروغلطید و قلمرو آن با محوریت بغداد و مرو دو پاره شد.بیشترتاریخنگاران سده های آغازین اسلامی بر این باورند که تیرگی روابط میان امین و مأمون از آنجا آغاز شد که پس از مرگ هارون،فرزندش امین عهدنامه ی پدر را که طی آن قلمرو عباسی میان او و برادرش مأمون تقسیم شده بود نقض کرد و حق مأمون را برای جانشینی نادیده گرفت.مأمون نیز در یک واکنش خشم آلود،برای احقاق حق خویش و کوتاه کردن دست امین،نیروهای خود را به بغداد فرستاد تا با تصرف این شهر و از میان برداشتن خلیفه،قدرت را به سود او یکپارچه کنند. این مقاله بارویکردی متفاوت از آنچه تاکنون در باره خاستگاه بحران در روابط امین و مأمون ذکر شده است،می کوشد تا در پرتو داده های تاریخی و تحلیل محتوای عهدنامه ی هارون، نشان دهد که: نخست، هارون در عهدنامه ی مکه، قلمرو خود را میان فرزندانش تقسیم نکرد و حوزه اختیار و اقتدار آتی آنها را از یکدیگر متمایز نساخت،بلکه یگانه هدف او از انعقاد عهدنامه ی یاد شده، تثبیتِ ترتیت و توالی جانشینی بعد از خود توسط امین و مامون - و جلوگیری از ایجاد اختلاف میان آنها – بود؛دوم اینکه، جزئیات مربوط به مستقل بودن منطقه ی خراسان بعدها پس از پیروزی مأمون بر امین به بندهای عهدنامه افزوده شد تا مأمون به استناد آن، حاکمیت خود را از حیث قانونی بر مناطق شرقی خلافت اسلامی موجه سازد و امین را ناقض عهدنامه و مسبب واقعی جنگ داخلی معرفی کند.سوم اینکه،نافرمانی مأمون در برابر خلیفه(امین)و استنکاف از اجرای فرامین او- که در عمل،نشان از خود رأیی و استقلال طلبی مأمون و نقض آشکار عهدنامه هارون داشت- زمینه را برای ایجاد بحران فراهم کرد.

کلمات کلیدی