ادبیات آرمانشهری، یکی از انواع فرعی ادبی- در ادبیات جهان - است که در فرهنگ و زبان پارسی نیز نمونه های متعدد و متفاوتی برای آن یافت می شود. یکی از شناخته شده ترین و برجسته ترین نمونه های \\\"ادبیات آرمانشهری\\\"، در ادبیات کلاسیک پارسی، داستان آرمانشهری است که در اسکندرنامه ها وتفاسیر قرآنی، دیده می شود؛ و به نظر می رسد، جملگی از سرچشمه ای یگانه سیراب شده باشند. در این مقاله، سعی شده است، ضمن تحلیل شخصیت اسکندر دروغین، به مقایسة روایات طبری، رازی، میبدی، جامی و نظامی پرداخته شود. روایتهای متعدد از این ناکجا آباد خیالی، در همة این متونی تقریبا ویژگیهای مشترکی دارند. اقبالنامة نظامی، اسکندر نامة منثور و همچنین خرد نامة اسکندری جامی ، مسافر این شهر را اسکندر دانسته اند. همة تفاسیر- به جز طبری- این مسافر را ذوالقرنین قرآنی شمرده اند و طبری نیز، آنرا به رسول خدا (ص) انتساب داده است؛ در ضمن، همة تفاسیر، هویت این قوم را از بنی اسرائیل دانسته اند، اما اسکندر نامه های منظوم هیچکدام اشاره ای به این مطلب ندارند. مهم ترین تغییری که در مقایسة این آثار به چشم می خورد، این است که نظامی، به اصل داستان- که در منابع متقدم روحی زاهدانه در آن دمیده شده است– جلوه ای حکیمانه می بخشد. به ویژه بن مایة تکیه بر کارکرد مرگ اندیشی در سعادت بشر را که در پوشاندن خانه های مردمان این شهر با گورها جلوه گر شده بود، از اصل داستان حذف کرده، با منظری عدالت گرایانه و مبتنی بر حکمت عملی آن را جانشین کرده است و پس از او جامی، دوباره رنگی از عرفان به داستان زده است.

کلمات کلیدی