کشف صورتبندی جامعه ایرانی به ویژه در دوره‌های تاریخی باستان و اسلامی از جمله ضرورت‌های رشته‌های جامعه شناسی، ناریخ و علوم سیاسی است با این وجود بحث بر سر سیمای ایرانی در این دو دوره سرنوشت ساز خاتمه نیافته است. کمبود شواهد عینی از تاریخ به ویژه در دو حوزه ایران باستان و مذهب اسلام سبب ساز حمله به روایت اثبات گرایان سنتی از صورتبندی سیاسی اجتماعی جامعه ایرانی در دوران نخستین اسلامی و پیش از آن شده است. اثبات‌گرایان سنتی نیز تلاش کرده‌اند تا بر اساس تاریخ رستگاری این نقیصه را جبران کنند.اما به هر حال جریان اصلی جامعه شناسی تاریخی در ایران با موانع عمده در فهم جامعه اولیه ایرانی روبروست. همچنین بسیار بعید است که باستان شناسی و یا هرگونه کاوش جغرافیایی قادر باشد شواهد جدیدی از بنیان‌های اولیه و حیاتی جامعه ایرانی به ویژه در پنجاه سال اولیه بعد از اسلام و یا قبل از آن کشف نماید. متون تاریخی نیز با دو معضل بزرگ وثاقت تاریخی و فقدان شواهد کافی روبرو هستند. نیرنگ متن بر متون سنتی ایرانی حکمفرماست و ساخت زبان فارسی تاویل‌های درست از وقایع‌تاریخی را دشوار ساخته است. در چنین وضعیتی سه جریان اصلی جامعه شناسی، تاریخ و علوم سیاسی در ایران با آسیب‌های روش‌شناختی و معرفتی روبرو هستند و از آنجا که هر سه از یکدیگر تغذیه می‌کنند، می‌توانند خطاهای تحلیلی یکدیگر را بازتولید کنند. مقاومت‌های اثبات‌گرایانه جامعه شناسان، تاریخ‌نگاری روایی در نزد پژوهندگان تاریخ و تمرکز بر مطالعه قدرت دولتی از سوی دانشمندان علوم سیاسی از جمله آسیب‌های فراروی مطالعات تاریخ اجتماعی در ایران هستند که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته و راهکارهایی از جمله ایجاد مطالعات میان رشته‌ای و استفاده از روش‌های جدید در حوزه مطالعات زبانی، روانکاوی متن، نشانه‌شناسی و تحلیل متن ارائه شده است.

کلمات کلیدی