مقاله حاضر به بررسی مبانی فلسفی و روان شناختی برنامه های درسی انسان گرا می پردازد. بنا به نظر بسیاری از متفکران و صاحبنظران؛ دیدگاه، رویکرد و روش یک فرد نسبت به تعلیم و تربیت و به تبع آن نسبت به برنامه درسی ، منعکس کننده جهان بینی اوست. به عبارت دیگر، هر جهان بینی دارای آثار و دلالت های خاصی در اجزای برنامه درسی یعنی فرآیند یاددهی-یادگیری، اهداف، نقش یادگیرنده، نقش معلم و نظایر اینهاست. تعیین رویکردها و روش های یک برنامه درسی از جمله مراحل حساس و ضروری برنامه ریزی درسی است که چارچوب نظری و مفهومی برنامه درسی را که شامل بنیادهای فلسفی، روانشناسی و جامعه شناسی آن است، مشخص می کند (قاسم پور،1383). هر ایده تربیتی، خط مشی های اساسی درباره ماهیت انسان، هستی، معرفت و ارزش های متفاوتی را فراروی متفکران همان حوزه قرار می دهد. در حوزه برنامه درسی نیز دیدگاه های متفاوتی وجود دارد که هر کدام از آنها درباره موضوعات اساسی این حوزه، موضع گیرهای بنیادی مخصوص به خود دارند (جعفری ثانی،1382: 19). از جمله دیدگاه های فلسفی مطرح در حوزه برنامه درسی که توجه بسیاری از صاحبنظران را به خود خود جلب کرده است، رویکرد وجود گرایی می باشد. در این راستا شواهدی وجود دارد که برنامه های درسی انسانگرا ریشه در روانشناسی انسانگرا و فلسفه اصالت وجود دارد. قصد این مقاله این است که با طرح سؤالات زیر، به بررسی جدی تر و دقیق تر این موضوع بپردازد. مهم ترین نظریات برنامه درسی انسان-گرا یا وجودگرا کدامند؟ مبانی فلسفی مورد تأکید در این نظریات از چه قرارند؟ وجوه مشترک این مبانی فلسفی در نظریات انسان گرای برنامه درسی چه مواردی است؟ و کاربرد نظرات انسانگرایانه در نظام آموزش و پرورش اسلامی چه جایگاهی دارد؟ برای پاسخ به پرسش های اصلی پژوهش، در گام نخست به بررسی مختصر فلسفه اصالت وجود پرداخته می شود؛ سپس مرور مختصری بر نظریات روان شناسان انسانگرا (راجرز ، مازلو ) انجام می شود و در ادامه نیز نظریات متفکران برنامه درسی انسان گرا از جمله ویلیام پرکی ، توماس گوردون ، جرالد واینستاین و سیمون و راث مورد توجه قرار می گیرند و مبانی فلسفی هر یک از آنها در آرای فلاسفه اگزیستانسیالیست(از جمله با نظرات گرین ) و روانشناسان انسان گرا، رهگیری می شود. سپس درباره امکان کاربرد و ضرورت برنامه های درسی انسانگرایانه در نظام اسلامی بحث می شود. روش انجام پژوهش، تحلیل اسنادی بوده است و بدین منظور تلاش شده است منابع موجود و مرتبط با بحث مورد بررسی قرار گیرند. پس از بررسی آرا و نظریات برنامه ریزان درسی انسان گرا، مشخص شد که ایشان از لحاظ فلسفی، تحت تاثیر فلاسفه وجودی و از لحاظ روان شناختی، تحت تاثیر روان شناسان انسان گرا بوده اند. همچنین مشخص شد که نقطه اشتراک فلاسفه اگزیستنسیالیست، روانشناسان انسان گرا و برنامه ریزان درسی انسان گرا، اهمیت و ارزشی است که برای انسان، آزادی انسان و خودآگاهی او قائل هستند. چنانچه برنامه های طراحی شده توسط مربیان انسان گرا، مانند آموزش خویشتن شناسی علمی واینستاین و الگوی روابط انسانی گزدا و ارائه مفهوم معلم فراخواننده توسط پرکی درصدد افزایش خودآگاهی معلمان و فراگیران هستند(میلر ، 1379: 214، پرکی، 1378: 80-89). پیشنهاد برنامه های انسانگرا برای نظام های آموزشی این است که معلمان با سعه صدر باورهای شاگردان را دریابند و سعی در به چالش کشیدن و آگاهانه کردن باورهایشان داشته باشند. در مورد امکان به کارگیری برنامه های انسانگرایانه در تعلیم و تربیت اسلامی باید ابتدا بر تشابهات و نقاط مشترک رویکرد انسانگرایانه و دیدگاه اسلام به خصوص درباره انسان توجه کرد، چرا که تعلیم و تربیت یک امر انسانی است؛ البته در این مسیر نباید از تفاوت ها نیز غفلت نمود، با بررسی و تأمل در مبانی فلسفی و مفاهیم ازادی، خودآگاهی و انسان مشخص شد، رویکرد انسانگرایی، به تکریم انسان و تقدیس حقوق او و اختیار و آزادی او و احترام به نیروی عقل و رشد و شکوفایی در کاربرد برنامه های درسی پرداخته است که در این موارد مطابق با دیدگاه اسلامی می باشد ولی به دلیل ترک ولایت خداوند و اصالت دادن به انسان دنیوی، در تضاد با فرهنگ اسلامی است. با این حال در هیاهوی توجهات روزافزون به گروه و امور اجتماعی و جمعی انسان در جوامع امروزی، توجه به این نوع رویکرد در برنامه درسی کشورهای اسلامی، موجب می شود که انسان فراموش نشود و به انتخاب ها و آگاهی های او توجه بیشتر مبذول شود. به عبارت دیگر می توان بیان کرد که استفاده از روش ها و الگوهای انسانگرایانه در چارچوب فکری اسلام بلامانع بوده و علاوه بر آن به پیشرفت اهداف آموزشی و اسلامی نیز یاری دهنده است و این الزاما به معنای پذیرش بی چون و چرای مبانی و چارچوب فکری انسانگرایی نمی باشد.

کلمات کلیدی