در جوامع دینی، که دین به‌عنوان یکی از ارکان اصلی زندگی فردی و اجتماعی محسوب می‌شود، تربیت دینی همواره مورد توجه جدی دست‌اندرکاران تربیتی است. در کشور ما نیز پس از انقلاب اسلامی تلاش‌های زیادی برای تحقق اهداف تربیت دینی و اخلاقی در نظام آموزش و پرورش انجام شده است، به‌صورتی که مرور سند تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش (1390) نشان می‌دهد که در تعریف تربیت و بیان اهداف تربیت، اصل و اساس مبتنی بر تربیت اسلامی می‌باشد(ص6). جدا از اهداف و اصول تربیت، رویکرد زیربنایی به تربیت و نوع مواجهه با متربی، یکی از مسائل اصلی جریان تربیت می‌باشد. پیش‌فرض‌های حاکم بر جامعه‌ی دینی زمینه‌ساز نگرشی خاص به متربی است. بر این اساس با نگاه فقهی می‌توان دوگونه مسلمان را از یکدیگر تمیز داد 1) مسلمان ذاتی 2) مسلمان عرضی. براساس یک حکم فقهی کودک تولد یافته از پدر و مادری مسلمان حکم مسلمان ذاتی را دارد و کلیه‌ی حقوق مسلمانی شامل حال او می‌شود. اما کسی که والدین او مسلمان نیستند، در دوره‌ی کودکی حکم به نجاست دارد و زمانی احکام مسلمانی شامل حال او می‌شود که پس از رسیدن به بلوغ، دین اسلام را انتخاب و اختیار نماید. هرچند این حکم فقهی ظاهراً معطوف به حقوق فردی و اجتماعی افراد می‌شود، اما این نگاه در نظام تربیتی جامعه‌ی اسلامی نیز هویتی خاص یافته است. به‌عبارت دیگر رویکرد موجود در تربیت دینی نظام آموزش و پرورش مبتنی بر آن است که مربی با متربیان مسلمان (به‌عنوان افرادی که مسلمان محسوب می‌شوند و گویی اسلام را پذیرفته‌اند) مواجه است و بنابراین معرفی اسلام به متربیان، از زاویه معرفی بیشتر و کامل‌تر اسلام به یک مسلمان است. علی‌رغم نگرش حاکم بر تربیت دینی در نظام آموزش و پرورش مبنی بر تلقی مسلمان ذاتی از مخاطبان (متربیان)، چالش‌های موجود دنیای معاصر (مثل ساخت‌زدایی، تنوع پیشنهادها برای سبک زندگی، در دسترس بودن اطلاعات مربوط به سایر ادیان و فرهنگ‌ها، تبلیغات علیه باورهای اسلامی و ...) از یک سو و واقعیت موجود درباره وضعیت دینی و اخلاقی مخاطبان در پژوهش‌های ملی (ازجمله پژوهش‌های سازمان ملی جوانان؛ 1380 و 1384 و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ 1379) که حکایت از سردرگمی نوجوانان و جوانان ایرانی در مسائل باوری و رفتاری دینی دارد، از سوی دیگر، ضرورت بازنگری در نوع مواجهه با متربیان در جریان تربیت دینی را آشکار می‌نماید. در مقاله‌ی حاضر تلاش شده است تا ضمن بررسی ویژگی‌های دنیای معاصر و ویژگی‌های باوری و اعتقادی نوجوانان و جوانان ایرانی، چالش‌های موجود در نگرش جاری به تربیت دینی در نظام آموزش و پرورش به‌تصویر کشیده شود و ضمن تاکید بر ضرورت تربیت دینی بزرگسالان، در نهایت رویکرد تربیتی جایگزین باعنوان «تربیت دینی اقناعی» برای حل چالش‌های موجود ارائه شود. در رویکرد تربیت دینی اقناعی، تربیت دینی در دو سطح پیش از بلوغ و پس از بلوغ مورد واکاوی قرار می‌گیرد و پیشنهادهای تربیتی برای هر یک از این دوره‌ها مبتنی بر ویژگی‌ها، ضرورت‌ها و شرایط آن دوره مطرح می‌شود. مهمترین ویژگی رویکرد جدید، ارائه‌ی اخلاق انسانی (به‌دور از طرح مساله‌ی جزا و پاداش اخروی) در دوره‌ی پیش از بلوغ و تحریک متربی به جستجوگری در این دوره و همچنین ارائه‌ی آگاهی‌های وسیع‌تر در انتخاب‌گری و تشریح ویژگی‌های برتر باورهای اسلامی در کنار سایر باورهای دینی و معنوی و زمینه‌سازی برای انتخاب آگاهانه‌ی فرد در دوره‌ی پس از بلوغ می‌باشد. به‌عبارت دیگر از آنجا که انتخاب دین نیازمند برخورداری از سطح قابل قبولی از قدرت تفکر و تعقل است، بخش اصلی تربیت دینی (که همان انتخاب دین به‌عنوان پایه و اساس هویت‌بخشی به زندگی است) در دوره‌ی نوجوانی و جوانی پیگیری می‌شود. تربیت اقناعی با شروع ضرورت تغییر و انتخاب در زندگی، از داشته‌های متربی و تجارب موجود او، تلاش می‌کند زمینه‌ی لازم برای فهم ضرورت نگرش دینی را در او فراهم نماید و در نهایت این متربی است که آگاهانه و آزادانه دست به انتخاب دین (به عنوان مبنای زندگی) می‌زند و از آن به بعد است که سایر مسائل و جزئیات دینی به او منتقل می‌شود.

کلمات کلیدی