نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، برخلاف دین‌باوران که در مواجهه با «معنویت»، بر عنصر ایمان تاکید می‌کنند و آن را هدف اصلی تربیت‌دینی و معنوی می‌دانند، در رویکردهای فارغ از دین، معنویت به عنوان ابزاری برای حل تعارضات و مسائل جاری زندگی انسان درنظر گرفته می شود و شانی بیش از ابزار ندارد. همچنین نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد که به‌هیچ وجه نمی‌توان مفهوم هوش‌معنوی را با معادل‌های دینی (همچون فطرت) یکسان فرض نمود و این دو مفهوم در دو زمینه کاملاً متفاوت قرار دارند. هرچند مواجهه روان‌شناسان متدین با مقوله «هوش‌معنوی»، مواجهه‌ای تبیین‌گرانه بوده است و این گروه از متفکران بیشتر تلاش کرده‌اند، سازه «هوش‌معنوی» را حملِ بر پذیرش یک استعداد خدادادی در انسان نموده و زمینه «تربیت‌دینی» را توجیه و تقویت نمایند، اما واقعیت این است که طرح مقوله «هوش‌معنوی» در میان متفکران فارغ از دین، بیشتر زمینه‌ای برای تلاش جهت تولید رویکردهای جایگزین دین بوده است و کمتر متفکر غیردینی پیدا می‌شوند که طرح مقوله «هوش‌معنوی» را دلیلی برای بازگشت به ادیان تلقی نماید، بلکه این بازگشت، از سوی آنها بیشتر حرکتی رو به عقب تلقی می‌شود تا پیشرفتی رو به جلو. در نهایت بررسی‌های انجام شده از سوی پژوهشگران در این پژوهش، نشان داد که به‌رغم فواید مثبتی که طرح مقوله «هوش‌معنوی» در «تربیت‌دینی» داشته است، اما قرار گرفتن در چارچوب نظریه‌پردازی شده درخصوص «هوش‌معنوی» زمینه‌ساز حرکتی غیرمحسوس در کاهش دین به معنویت (با مفهومی رقیق شده و عام) و فاصله گرفتن از نگاه‌های اجتماعی دین (به نفع فردی‌سازی معنویت و دین‌داری) خواهد بود.

کلمات کلیدی