تذکره¬های فارسی از منابع تاریخی مهم در دوره های مختلف هستند. در دورۀ صفوی در ایران که حکومتی پرقدرت و یکدست بر سر کار آمد ارتباط با دیگر سرزمینها گسترش یافت و زبان فارسی زمینۀ این ارتباط را با بعضی کشورها آسانتر می کرد. ماوراء النهر از مناطقی است که در آن دوران تحت حاکمیت سیاسی ایران نبود اما از بسیاری جهات با فرهنگ ایران همسانی داشت و بویژه زبان و ادبیات فارسی در تمام مناطق آن رواج و رونق داشت. تعداد زیادی از تذکره¬های شاعران فارسی زبان در این سرزمین نگاشته شده است و این مسأله اهمیت و اعتبار زبان و ادبیات فارسی را در میان مردمان آن سرزمین نشان می¬دهد. تذکرۀ ملیحای سمرقندی با عنوان مذکرالاصحاب که حاوی شرح حال 133 شاعر فارسی زبان در ایران و ماوراءالنهر است، در بخشهای مختلف به وقایع تاریخی مهم آن دوران پرداخته است. از خلال گزارشهای نویسنده که در واقع مستندنویسی می¬کند می¬توان ارتباط میان نهادهای علمی و حکومتی و همچنین ارتباط پیروان مذاهب و رابطۀ ایران و ماوراءالنهر را دریافت. در این کتاب از جابجایی قدرت در ماوراءالنهر، از آشوبهای مردمی و قحطسالی و درگیریهای قومی و طغیان بعضی افراد یاغی بارها سخن به میان آمده است. با توجه به سفر نویسنده به ایران اطلاعات او در بارۀ وضعیت اجتماعی در شهرهای مهم ایران در آن دوران نیز قابل توجه است. در این مقاله نمونه¬هایی از گزارشهای قابل توجه سیاسی و اجتماعی و دینی در بارۀ دورۀ صفوی در ایران و دورۀ حاکمیت خانات در بخارا و سمرقند و خیوه مورد توجه قرار گرفته است. یک شاعر در هجوم حاکم اورگنج قالب تهی می-کند و شاعر دیگر از سختی زندگی و فقر همه چیزش را می¬گذارد و می¬گریزد. جایگاه علوم دینی و گرایشهای صوفیانه در میان مردم و حاکمان و بعضی ضعفها و فسادها مانند اعتیاد به مواد مخدر و غلامبارگی از خلال گزارشهای ملیحای سمرقندی بروشنی آشکار می شود.

کلمات کلیدی