طوفان‌های گرد و غبار مرتبأ در مناطق خشک و نیمه خشک در سراسر جهان به وجود می‌آید. در واقع ایران در مرکز «کمربند گرد و غبار» نیمکره شمالی زمین واقع شده است. حمل ذرات و انتقال آن به سطوح مختلف جو و پخش آن منجر به شکل گیری طوفان گرد و غبار بر روی شهر تهران می شود. بدین جهت بررسی جریانات جوی موثر در شکل گیری روزهای بسیار آلوده در شهر تهران هدف پژوهش حاضر می باشد. داده های ایستگاهی، داده های جوی NCEP/NCAR دربرگیرنده مؤلفه های باد مداری و باد نصف النهاری برای تراز های جوی 1000 تا 100 هکتوپاسکال همراه داده های مدل HYSPLIT برای 26 تراز فشاری (1000-100 هکتوپاسکال) برای سال های 2008 الی 2010 استفاده شد. پس از تعیین روزهای بسیار آلوده با شاخص PSI، مسیر حرکت ذرات گرد و غبار با استفاده از مدل HYSPLIT به همراه نقشه های نیمرخ قائم تاوایی برای روز اوج آلودگی به همراه روز گذشته تهیه و تفسیر گردید. مدل لاگرانژینی– اویلری امکان ردیابی پساگرد ذرات معلق (PM10) را با کمک داده های هواشناسی جهانی (GDAS) در سه ارتفاع 10، 1500 و 5000 متری از سطح زمین در حدفاصل زمانی6 ساعته تا 36 ساعت قبل از زمان وقوع هر یک از طوفان ها فراهم می نماید. یافته های تحقیق جریانات جوی موثر در شکل گیری روزهای بسیارآلوده در ردیابی پساگرد ذرات گرد و غبار در سطوح مختلف جو در مدل HYSPLITنشان می دهد که در ترازهای زیرین جو در فصول بهار و تابستان ذرات گرد و غبار منشا محلی دارند. از دیگر سو، در همین تراز در فصل زمستان، منشا ذرات گرد و غبار به آن سوی مرزها می رسد و توده هوای حاوی گرد و غبار از کشورهای عراق و بخش های شمالی کشور عربستان به غرب و جنوب غربی ایران می رسد و بر روی شهر تهران انتقال پیدا می کند. در ترازهای میانی در روزهای بسیار آلوده، کشورهای عراق، شمال عربستان و کشور سوریه بیش ترین سهم را در تولید گرد و غبار در فصل های بهار، تابستان و زمستان دارا می باشند و در ترازهای بالایی، اکثر آلودگی ها در سطوح آزاد جو اتفاق می افتد که توسط جریانات به روی شهر تهران آورده می شود. در نقشه های نیمرخ قائم تاوایی، گسترش و شدت سامانه های همدیدی موثر بر شکل گیری گرد و غبار در روزهای بسیار آلوده به خوبی قابل مشاهده است که با بهره گیری از آن ها می توان قضاوت کرد که شرایط وقوع آلودگی ها در زمان وقوع آلودگی ها چگونه بوده است. در بیش تر روزهای بسیار آلوده، انتقال ذرات گرد و غبار به ترازهای زیرین و میانی جو منجر به اغتشاشات شدید و استقرار سیستم های فشاری در شهر تهران شده است که گاهی صعود هوا را برای فصل های بهار و تابستان و گاهی نیز نزول و پایداری جوی را برای فصل زمستان به همراه دارد. تغییری در مسیری حرکت ذرات گرد و غبار در برخی روزها در ترازهای پایینی و میانی به خوبی قابل مشاهده است که در نقشه های جوی در ترازهای مختلف نیز اغتشاشات جوی شدید گاهاً تغییرات نسبتاً شدیدی را در سطوح پایینی و میانی نشان می دهد.

کلمات کلیدی