ادبیات آرمانشهری، از حیث محتوا دربرگیرندۀ آرزوی تحقق جهانی با شرایط بهتر و آرمانی (آرمانشهر)، یا حاوی تصور جهانی مطلوب و در عین حال انتزاعی است (ناکجا¬آباد). این نوع ادبی، بر مبنای انگیزۀ اصلی واحدی که نوستالژی و آرزوی بازگشت به خاستگاهی ازلی است، و با توجه به پارادایمهای فکری شکل‌دهنده به آنها، ساختهای مشخصی را شکل داده است. در خاستگاه¬شناسی و تحلیل کیفی نوعی از آثار که از آنها به ادبیات آرمانشهری تعبیر می‌شود. احساس نوستالژی و وحشت از تبعید به دنیای خاکی (لغزیدن به سطح خودآگاهی) و تصویر کهن‌الگویی شهر آرمانی و بهشت زمینی عوامل اصلی شکل‌دهنده به این نوع است. در روایات اساطیری، این شهر ساختی کهن¬الگویی (مشابه پردیس آسمانی)، در روایات مذهبی و عامیانه، ساخت فانتزی، در ادبیات تعلیمی، ساخت تمثیلی و در ادبیات عرفانی، ساخت رمزی دارد. در این جستار، ضمن مرور و طبقه¬بندی الگویی این گونۀ ادبی، انواع آن در سه زمینۀ آرمانشهر اساطیری، آرمانشهر فلسفی و آرمانشهر روایی- تعلیمی و نمودهای هر کدام از این الگوواره¬ها در فرهنگ ایرانی و ادبیات کلاسیک فارسی بررسی شده است.

کلمات کلیدی