در سال 1937م، برای نخستین بار در کتاب الثورة العرابیة، روایتی انقلابی از واقعه¬ای در گذشته¬ای نه چندان دور صورت گرفت. این واقعه، جنبش عرابی¬پاشا و نویسنده آن، عبدالرحمن رافعی بود. بیش از بیست سال از نخستین انتشار متن الثورة سپری نشده بود که خلاصه¬ای از آن به دست رافعی چاپ شد، اما این بار به نام «الزعیم¬الثائر، احمد عرابی». خیلی زود خوانندگان و حکومت وقت تفاوت کتاب دوم را نه در خلاصه¬ بودن آن، که در نگاه جدید و متفاوت به عرابی دریافتند. چرا رافعی جنبش عرابی را انقلاب متفاوتی روایت کرد؟ و چرا توصیفش را از پیشوای انقلاب دگرگون ساخت؟ معنا و هدف این متون چه بود؟ رویکرد مقالة حاضر برای پاسخ به این پرسش¬ها، مطالعه شاخصه¬های تاریخ¬نگاری دو اثر است. این شاخصه¬ها در قالب گفت¬وگوی میان متن با نویسنده و بافت¬های موقعیتی، اندیشه¬ای¬ و سیاسی- اجتماعی زمانه¬ی متن تحلیل می¬شوند. خوانش انتقادی و چرایی تولید و تغییر متون تاریخ¬نگاریِ رافعی- به دلیل تعلق وی به گروه¬های ناسیونالیستی- تا حد زیادی روشن-کننده حیث التفاتی جریان تاریخ¬نگاری ناسیونالیستی در مصر سده بیستم میلادی است. از این منظر، الثورة العرابیة و خلاصه آن، بازتاب خواسته¬ها و سرخوردگی¬های تاریخ¬نگاری ناسیونالیستی سده بیستم از واقعیت¬های جامعه عصر خویش است. واکاوی حاضر نشان می¬دهد، رافعی متاثر از فضای آزادتر سیاسی دهه 1930م، موقعیت حزب وطنی و اندیشه ناسیونالیستی¬اش، برای نخستین بار جنبش عرابی را یک انقلاب علیه استبداد و نفوذ اجنبی تعبیر کرد. رافعی در روایتش به خاطر شکست انقلاب و اشغال کشور، با تندی و خشم به عرابی تاخت. بعدها رافعی متناسب با فضای متشنج سیاسی، ناکارآمدی دولتمردان ملی¬گرا و تحول نیاز سیاسی-فکری مصر به رهبرانی متفاوت در آغازین سال¬های دهه 1950م، مجبور به تغییر نظرگاه منفی¬اش نسبت به عرابی شد.

کلمات کلیدی