به اذعان بسیاری از اندیشمندان مسلمان، جوامع اسلامی پس از یک دوره ی طلایی دچار رکود و نزول شدند و این امر در قرون اخیر به خصوص از زمانی که مسلمین با غرب تماس گسترده تری برقرار کردند به صورت آشکارتری نمود یافت. مسلمین پس آگاهی از عقب ماندگی خویش نسبت به غرب، به روش های مختلف به این امر واکنش نشان دادند و در پی چاره جویی برآمدند. در این مقاله چرایی عقب ماندگی مسلمین و راه های برون رفت از آن در آراء دو تن از متفکران مسلمان معاصر یعنی علی شریعتی و فتح الله گولن مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش با خوانش آثار دو اندیشمند یادشده، به تحلیل و تفسیر آراء ایشان در راستای موضوع مدنظر پرداخته شده است. بر اساس یافته های این پژوهش، به نظر می رسد گولن و شریعتی هر دو به موضوع عقب ماندگی مسلمین توجه ویژه‌ای داشته¬اند، اما هیچ‌کدام از زاویه نظریات جامعه‌شناسانه یا اقتصادی توسعه به این مسئله ننگریسته‌اند، بلکه به مثابه اندیشمندان دینی مدرن آن را مورد بررسی قرار داده‌اند. هردو اندیشمند به عوامل سیاسی و اجتماعی –فرهنگی عقب ماندگی اشاره می کنند، اما اصلی ترین عامل داخلی را دور شدن از اسلام واقعی می دانند و برای برون رفت از عقب ماندگی نیز ارائه یک نگاه نو به اسلام را ضروری می شمارند. شریعتی اسلام را در قالب یک ایدئولوژی انقلابی مطرح می‌کند که دارای برنامه های جامعی برای زندگی بشری است تا از این طریق تحرک و بیداری را به جامعه ی اسلامی بازگرداند. گولن نیز با تاکید بر ایمان و اخلاق، مسلمین را به حضور فعالانه در عرصه های اجتماعی دعوت می کند؛ اما برداشت او از اسلام در قالب آئین مدنی ارائه می‌شود. مشاهده می شود که دو اندیشمند اسلام گرا علی رغم آن که اولی تمایلات چپ گرایانه و دومی گرایش لیبرالی دارد، اشتراکات بسیاری در بحث از علل عقب-ماندگی جوامع اسلامی دارند.

کلمات کلیدی