توسعه های شهری گاهاً به گونه ای برنامه ریزی می شوند که گویا منابعی چون زمین، سوخت و انرژی نامحدود هستند. در پاسخ به چنین رویه هایی نهضت پایداری در پی جستجوی روشها و چهارچوبی جدید برای کنترل و هدایت این توسعه ها است و از بدو مطرح شدن تا کنون الگوهای متفاوتی را طرح کرده است، شهری که در تعادل با منطقه خود باشد، در سینرژی با محیط طبیعی و بخشی فعال از اکوسیستم بزرگتری که جزئی از آن است. هر گونه توسعه در قالب انواع پروژه های شهرسازی در مقیاسهای مختلف آن را باید بخشی از یک اکوسیستم وسیع تر و عملی تر در نظر گرفت و تصمیم گیرندگان نیز باید از فرآیندهای طبیعی عمل کننده در بخشها و مقیاسهای مختلف شهر آگاه بوده، آنها را بفهمند و بدان توجه داشته باشند. حال آنکه به نظر می رسد نوع طرحهای توسعه شهری ما، بعضاً به طور ضمنی و نا آگاهانه موجب باز تولید ناپایداری می شوند، بدین گونه که توسعه های جدید ناشی از گسترش شهر با بی توجهی نسبت به ساختار فضایی موجود و پیوند صحیح با آن و اجزا استخوانبندی آن، موجبات گمشدگی و سپس فرسودگی « اجزا استخوانبندی موجود» را فراهم می کنند. در پی فرسودگی این اجزا موجود با مرور زمان استحاله یافته و «قدیم» محسوب می شود. این پروسه «قدیم» شدن ابتدا به صورت ذهنی و سپس به صورت عینی حادث می گردد و در مسیر خود نیاز به «اجزای جدید» را مطرح می کند، جدید زاده شده امروز در بی پیوندی با اجزای جدید دیروز که به تعبیری تشکیل دهنده ساختار فضایی امروز است آن را مبدل به گمشده، سپس فرسوده و بعد قدیم می کند. بدین معنا که توسعه جدید بدون توجه به ساختار موجود، باز تعریف و ایجاد ارتباط منطقی با آن به تولید اجزا کالبدی- فعالیتی می پردازد که در ساختار موجود شهر معادلهایی به لحاظ محتوایی- ماهوی برای آن اجزا وجود دارد. تاثیرات محیطی این چرخه به مراتب بزرگ تر ازآن چیزی است که بلافاصله دیده می شود. این مسئله را می توان با توجه به جای پای این قسم توسعه ها در ابعاد مختلف پایداری تصور کرد. باید توجه داشت مفهوم توسعه پایدار فقط متضمن پایداری محیطی نیست، بلکه پایداری اجتماعی و اقتصادی را هم در بر می گیرد و لازم است تاثیرات اجتماعی و کارایی طولانی مدت اقتصادی را در کنار تاثیرات محیطی در نظر گرفت. این دور باطل به طور دائم موجب باز تولید ناپایداری در ساختار فضایی شهر می گردد. این مقاله دغدغه اشاره به این نقیصه در قالب معمول طرحهای توسعه شهری ما دارد و خصوصاً سعی در نشان دادن این چرخه ناپایداری در ساختار فضایی شهر مشهد تحت تاثیر طرحهای توسعه اطراف حرم مطهر رضوی به عنوان نمونه پژوهی دارد. توسعه های فزاینده جدید ناشی از سناریوی بالا دست، تحت عنوان مشهد «قطب تبلیغی – فرهنگی جهان اسلام» در بی پیوندی با ساختار فضایی موجود و باز تعریف آن در مقیاس مشهد امروز سبب مهاجرت های درون شهری، افزایش سطح اشغال اکولوژیک شهر و ناپایداری در ابعاد مختلف آن شده است.

کلمات کلیدی