علامه سید محمد حسین طباطبایی نویسنده کتاب پرآوازه " المیزان فی تفسیر القرآن" به تناسب "هنجار"های پیشنهادی قرآن و اسلام به جوامع بشری -که در صورت پذیرش توسط آنان، هنجار اجتماعی خواهند بود - تحلیل ها و تبیین های جامعه شناسانه ای در نشان دادن عقلانی بودن و عادلانه بودن و کارکردی بودن این هنجارها ارایه کرده است. تبیین های اجتماعی مطرح شده در "تفسیر المیزان" بر مبنای نظری روشن و خودآگاهانه استوار است که از ابتدا تا انتهای کتابی بیست جلدی – که در طول بیست سال نوشته شده است- و در موضوعات متعددی که تبیین شده است، مورد نظر بوده و از آن تخلف نشده است. علامه طباطبایی همه این تبیین ها را از "سطح خرد" آغاز کرده است و در انتهای هر تبیین، آثار کارکردی کلان آن را نشان داده است. در تبیین های سطح خرد، انسان ها فاعلانی آگاه و آزاد هستند که از یک سوی، نیازهایی دارند و از سویی دیگر، دارای قدرت تشخیص و تصمیم هستند. آنها در این فرایند دارای ملاک هایی برای سنجش هزینه و فایده هستند و نیز ارزش ها و اعتباراتی ملاک ترجیحات آنها است که این ارزش ها و اعتبارات از منظر عقل عملی متناسب با وضع وجودی و ملایم با طبع انسانی است و اصطلاحا عاقلانه است؛ مانند اعتبار ترجیح اخف و اسهل که در هر تصمیم و اقدام سعی دارد گزینه سبک تر و آسان تر- کم هزینه تر و پر فایده تر- را برگزیند. انسان هایی "نفعطلب" که از همه امکانات طبیعی در حد توان به نفع خویش بهره می برند (چون برخی از خواسته ها و نیازهای آنان به گونه ای است که انسان ها بهتر می توانند آن نیاز را برآورده کنند و یا به گونه ای است که فقط توسط سایر انسان ها قابل برآورده شدن است، مانند نیاز به احترام)، خواستار بهره مندی از همنوعان نیز هستند. چون این خواسته در همه انسان ها مشابه است, راه بهره مندی از یکدیگر، "بهره مندی متقابل" یا "مبادله" است. بنابراین، انسان ها عموما خواستار "مبادله عادلانه" هستند. نویسنده تفسیر المیزان در تبیین هایش نشان می دهد که در اثر فرایند انتخاب های عاقلانه و مبادله های عادلانه، آثار منتجه ای در سطح کلان جامعه و حتی در دوره های تاریخی پدید می آید که کاملا کارکردی و مفید، و بلکه لازم و انسجام بخش است. و به دلیل وجود این مشخصات در همه تبیین های ارایه شده در تفسیر المیزان، ما نظریه سید محمد حسین طباطبایی را "نظریه مبادله کارکردی" نامیده ایم و در صدد معرفی کامل آن در این مقاله هستیم.

کلمات کلیدی