مؤلفه‌های اجتماعی، ساختار اجتماعی را می‌سازند که در هر حالت، ساختاری متفاوت بوده و ممکن است مثبت یا منفی باشند. یکی از مباحث جامعه‌شناسانه، شناخت این مؤلفه‌ها بوده است. نهج‌البلاغه ما را با این مؤلفه‌ها آشنا می‌سازد و لذا جمع‌آوری آنها در خور تأمل است. به منظور دقت بیش‌تر در داده‌های پژوهش، جداولی تنظیم شده‌اند تا نکات، تفکیک شده و در مقوله‌های مناسب قرار بگیرند. بنابراین، عناوینی که در نظر گرفته می‌شوند عبارت‌اند از: ویژگی‌های منفی جامعه‌های گذشته، که از جمله آنها کینه، نفاق، جدایی، یاری نکردن به یکدیگر، گوناگونی سخن‌ها و دل‌ها، فقدان الفت، تحزب و بریدن پیوندهای خویشاوندی می‌باشند. این ویژگی‌ها دارای آثار اجتماعی و سیاسی خاصی هستند که باز هم از نهج‌البلاغه به دست داده می‌شوند؛ آثاری همچون تحت سلطه بودن، فقر، گمراهی، تضاد و زنده به گور کردن دختران. علاوه بر عوامل تیره‌روزی جامعه‌های گذشته دورتر، نهج‌البلاغه به وضع نامناسب عرب قبل از بعثت نیز پرداخته است. در مجموع برخی از ویژگی‌های آن عبارت‌اند از: تفاوت خواست‌ها، تعدد کیش‌ها، بت‌پرستی، پیروزی جور و نزاع. همچنین ویژگی‌های منفی جامعه معاصر علی علیه‌السلام مورد کنکاش قرار گرفته است و عناوین چندی به دست آمده که برخی از آنها به قرار ذیل است: بدعت در دین، فراموشی سنت، بیگانگی با اسلام، فراموشی احکام دین، عدم دفاع از حق، گوشه‌نشینی مؤمنان، حکمفرمایی به ظاهر مؤمنان، فساد و گویندگان بی‌کردار. نهج‌البلاغه خصایصی را نیز درباره جامعه‌های آینده آورده است که تعدادی از آنها چنین‌اند: بدعت، مغرور کردن مردم به نام اسلام، عدم تشخیص حلال از حرام، سخت شدن کسب درآمد حلال و بالعکس، آمیخته شدن رأی درست و نادرست، چیرگی تردید بر دل، انفاق از درآمد حرام، سوگند نابجا، گمنامی مؤمنان واقعی، ارج نهادن سخن‌چینان، شیوع قتل و خونریزی، جدایی مردم از دین، فراموشی کتاب خدا، ناشناختگی معروف، رواج منکر و گمراهی مردم. در مجموع، ویژگی جوامع نکوهیده در چند بعد ذهنی و فرهنگی، تعاملات اجتماعی، عاطفه جمعی و سرانجام تمایزات پایگاهی مورد توجه قرار گرفته است.

کلمات کلیدی