فرایندهای دیاژنز در رسوبات کرتاسه زیرین (سازند های شوریجه و تیرگان) برش چمن بید در 60 کیلومتری جنوب غرب بجنورد مورد مطالعه قرار گرفت. این برش آخرین برش چینه شناسی به سمت غرب حوضه کپه داغ است که سازند شوریجه رخنمون دارد و بعد از آن به سازند زرد تبدیل شده و از مقدار رخساره های آواری این سازند کاسته میشود. ضخامت توالی مورد مطالعه در این برش 663 متر است که شامل کنگلومرا، سنگهای تبخیری، ماسه سنگ، شیل، مارن، سنگ آهک و دولومیت است. سنگهای تبخیری، ماسه سنگ و کنگلومرا تنها در بخش های پایینی توالی مورد مطالعه (سازند شوریجه) قابل تشخیص هستند. این توالی سازند مزدوران را پوشانده و در زیر سازند آبدراز قرار گرفته است. مطالعات پتروگرافی نشان داد که این توالی دیاژنز پیچیده ای را پشت سر گذاشته و فرآیندهای دیاژنتیکی در محیطهای ائوژنز، مزوژنز و تلوژنز اتفاق افتاده است. فرایندهای دیاژنزی حاکم بر این توالی شامل میکریتی شدن، سیمانی شدن (هم ضخامت، رورشدی هم محور، هم بعد، بلوکی و اکسید آهن)، انحلال و نئومورفیسم، فشردگی فیزیکی و شیمیایی، آشفتگی زیستی (بورینگ و باروینگ)، پیریتی شدن، دولومیتی شدن، شکستگی و پرشدگی است. ترسیم توالی دیاژنتیکی نشان داد که فرایند دولومیتی شدن در این توالی نسبت به سایر فرایندها فراگیر بوده و شکل گیری اولین نسل سیمان در سنگهای کربناته گسترش زیادی نداشته است. چهار نوع دولومیت در این توالی تشخیص داده شد. دولومیت نوع اول؛ دولومیتهای ریز بلور (زینوتاپیک)، دولومیت نوع دوم؛ دولومیت های جانشینی شکل دار تا نیمه شکل دار، دولومیت نوع سوم؛ بلورهای پورفیروتاپیک شکل دار تا نیمه شکل دار و نوع چهارم، دولومیتهای شکل دار تا نیمه شکل دار پر کننده حفرات هستند. آنالیز ایزوتوپ های پایدار کربن و اکسیژن برای دولومیت های مورد مطالعه انجام شد. داده های پلات شده بر روی نمودار ایزوتوپی کربن و اکسیژن چهار محدوده دیاژنزی را برای انواع چهارگانه دولومیت مشخص می نماید که از دولومیت نوع اول تا دولومیت جانشین شده در اوربیتولین ها می باشد. محاسبه دمای تشکیل دولومیت ها بر اساس داده های ایزوتوپ اکسیژن بیانگر تشکیل آنها در محدوده دمای بین 37 تا 72 درجه سانتی گراد است. دمای 37 درجه سانتی گراد برای دولومیت های نوع اول و دمای 72 درجه سانتی گراد برای دولومیت های نوع دوم تدفینی محاسبه گردید. منبع اصلی تامین کننده منیزیم دولومیت های نوع اول آب دریا و برای انواع دیگر میتوان آب های بین دانه ای، دیاژنز شیل و مارن های همراه با سنگهای آهکی در این توالی در نظر گرفت. بنابراین دولومیت های نوع اول در برش چمن بید در طی دیاژنز اولیه (متاثر از آب دریا) و سایر دولومیتها در محیط دیاژنز تدفینی کم عمق تا متوسط تشکیل شده اند.

کلمات کلیدی