حسن تعلیل به عنوان یک تکنیک و آرایه­ی بلاغیِ مبتنی بر استدلال، در اکثر آثار بلاغی عربی و فارسی مطرح شده­است که وجود نقاط مشترک در دو زبان، زمینه­ی بررسیِ تطبیقی آن­ را فراهم آورده­است. در این مقاله تلاش نمودیم تا ضمن بررسی سیر تاریخی این آرایه در آثار بلاغی عربی و فارسی، تصویر روشنی از تطور و تحول آن­ در طی قرون مختلف تا امروز ارائه دهیم و بدین منظور کتب بلاغیون بزرگ عرب از آغاز دوران تکوین علم بلاغت تا دوران معاصر، و کتب بلاغیون فارسی از قرن پنجم تا سال‌های اخیر را از نظر گذراندیم. در این مسیر دریافتیم که در بحث حسن تعلیل در بلاغت عرب، غالباً بر غیرحقیقی و ادعایی بودنِ علت تأکید می­شود، اما در بلاغت فارسی خصوصاً در دوران معاصر، بیان علت حقیقی را نیز در صورتی که مبتنی بر ظرافت و لطافتی باشد، داخل در حوزه­ی حسن تعلیل می­دانند؛ به همین خاطر است که در بلاغت عرب، حسن تعلیل مبتنی بر شاخه­های معلول، غالباً به چهار نوعِ «وصف ثابت غیر ظاهرالعلة، وصف ثابت ظاهرالعلة، وصف غیر ثابت ممکن­الوجود و وصف غیر ثابت غیر ممکن­الوجود» تقسیم می­شود اما بلاغت فارسی، صراحتاً در کنار این تقسیم­بندی، حسن تعلیل بر اساس شاخه­های علت به دو نوعِ «بیان علت حقیقی و بیان علت ادعایی» تقسیم می­شود و نکات جدیدی ذیل آن بیان می­شود که نشان از این امر دارد که برخی از بلاغت­نویسان فارسی، در بحث حسن تعلیل، مقلّد صرف نبوده ­اند.

کلمات کلیدی