مقدمه: وجود آزمون‌های آسان، سریع و معتبر با قابلیت تکرار در شرایط دمایی کنترل شده از الزامات تحقیقات تحمل به سرما در گیاهان است. در این رابطه انواع مختلفی از آزمون‌های یخ‌زدگی در شرایط کنترل شده و مصنوعی پیشنهاد شده است. ارزیابی خسارت از طریق اندازه‌گیری نشت الکترولیت‌ها و تعیین دمای 50 درصد کشندگی بر اساس آن (LT50el) به عنوان یک روش مرسوم برای ارزیابی میزان خسارت سرما مورد توجه محققان قرار گرفته است. مواد و روشها: به منظور بررسی تحمل به سرمای گیاه شنبلیله، پژوهشی در سال زراعی 93-1392 در گلخانه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد بصورت فاکتوریل و در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار انجام شد. فاکتورهای مورد بررسی شامل تاریخ کاشت در چهار سطح (23 شهریور، 23 مهر، 15 اسفند و 15 فروردین)، اکوتیپ در 10 سطح (آذری، اردستان، پابلند شمال، پاکوتاه شمال، شیراز، شیروان، مشهد، نیشابور، همدان و هندی) و دمای یخ‏زدگی در هفت سطح (شاهد، صفر، 3-، 6-، 9-، 12- و 15- درجه سانتی‏گراد) بودند. گیاهان در شرایط آب و هوایی طبیعی محیط رشد یافته و به سرما خو گرفتند سپس گیاهان کشت شده در شهریور و مهر در اواسط دی ماه و گیاهان کشت شده در اسفند و فروردین در اواسط اردیبهشت برای اعمال دماهای آزمایش به فریزر ترموگرادیان منتقل شدند. پس از اعمال تنش یخ‏زدگی درصد نشت الکترولیت‏ها و سپس دمای کشنده 50 درصد نمونه‏ها براساس درصد نشت الکترولیت‏ها تعیین شد. درصد بقای آنها نیز پس از اعمال تنش یخ‏زدگی و پس از چهار هفته رشد در گلخانه ارزیابی شد. یافته ها: هر چند در تمامی تاریخ های کاشت نشت الکترولیت‏ها تا دمای 6- درجه سانتی‏گراد تقریبا ثابت بود و با کاهش بیشتر دما روندی افزایشی داشت، ولی سرعت افزایش نشت در کاشت دهه دوم اسفند بیشتر از سایر تاریخ‌ها بود. به طوری که در این کاشت با کاهش دما از صفر به 15- درجه سانتی‏گراد درصد نشت الکترولیت‏ها حدود 71 درصد افزایش یافت. در برخی اکوتیپ ها مانند شیراز و همدان با تاخیر در کاشت از شهریور به فروردین درصد نشت الکترولیت ها افزایش یافت با وجود اینکه درصد نشت الکترولیت‏ها در تمامی اکوتیپ ها در کاشت دوم پاییزه و بهاره نسبت به کاشت اول کاهش یافت، کمترین و بیشترین کاهش ناشی از تاخیر در کاشت به ترتیب متعلق به اکوتیپ‌های همدان و اردستان بود. اگر چه با کاهش دما درصد نشت الکترولیت‏ها در تمام اکوتیپ‌ها افزایش یافت، اما این افزایش در اکوتیپ‏ هندی شدیدتر از سایر اکوتیپ‌ها بود، در این اکوتیپ با کاهش دما از صفر به 15- درجه سانتی‌گراد، درصد نشت الکترولیت‌ها 73 درصد افزایش داشت در صورتی که در اکوتیپ نیشابور این افزایش 53 درصد بود. درصد نشت الکترولیت‌ها از اکوتیپ‌های شنبلیله در هر تاریخ کاشت با کاهش دما افزایش یافت، در بیشتر اکوتیپ ها این روند افزایشی از دمای 6- درجه سانتی‌گراد مشاهده شد. در همه اکوتیپ‌ها، گیاهان کاشت دوم در اغلب دماهای مورد مطالعه درصد نشت الکترولیت‌های کمتری نسبت به سایر کاشت‌ها داشتند. از نظر شاخص LT50el نیز تاریخ کاشت دهه دوم مهرماه در اکوتیپ‌ها در مقایسه با سایر تاریخ‌های کاشت کمتر بود. به عبارتی کاشت زودتر اکوتیپ‌ها احتمالا سبب افزایش حساسیت گیاه به سرما شده است. بیشترین و کمترین تحمل به یخ‌زدگی از نظر این شاخص به ترتیب متعلق به اکوتیپ‌های نیشابور و آذری بود. بین 50 درصد کشندگی بر اساس نشت الکترولیت‌ها (LT50el) و بقا (*536/0- r=) همبستگی منفی و معنی داری مشاهده شد که بیانگر امکان استفاده از این شاخص در ارزیابی خسارت تنش یخ‌زدگی در گیاه شنبلیله می باشد. نتیجه‌گیری: به طور کلی کاهش دما در تمامی اکوتیپ‌ها منجر به افزایش درصد نشت الکترولیت‌ها‌ شد. این شیب افزایش نشت در اکثر اکوتیپ‌ها از دمای 6- درجه سانتی‌گراد آغاز شد و در دمای 15- درجه سانتی‌گراد به حداکثر مقدار خود رسید. تاخیر در کاشت‌های پاییزه و بهاره نیز با تاثیر بر مرحله رشدی گیاه سبب افزایش تحمل به یخ‌زدگی در گیاهان ‌شد. به عبارتی گیاهانی که در زمان اعمال دماهای یخ‌زدگی در مراحل رویشی پیشرفته بودند از تحمل به یخ‌زدگی پایین‌تری برخوردار بودند. در میان اکوتیپ‌های مورد مطالعه نیز، دو اکوتیپ نیشابور و آذری به ترتیب از بیشترین و کمترین تحمل به یخ‌زدگی از نظر میزان LT50el ( به ترتیب 1/10- و 4/8-) برخوردار بودند. بنابراین به نظر می رسد، تاریخ کاشت مهرماه زمان مناسبی جهت کاشت اکوتیپ‌های نیشابور، مشهد، شیروان و پاکوتاه شمال باشد که در مقایسه با سایر اکوتیپ‌ها از درصد نشت پایین‌تر و LT50el مناسب تری برخوردارند. با وجود این، تحقیقات بیشتر در خصوص ارزیابی تحمل به یخ‌زدگی این گیاه در شرایط زمستان واقعی و تعیین روابط همبستگی بین نتایج، در شرایط کنترل شده و مزرعه مفید خواهد بود.

کلمات کلیدی