شوری یکی از مهم‌ترین تنش‌های غیر زیستی بوده که مساحت زیادی از اراضی قابل‌کشت را متأثر یا تا حدی بی‏حاصل نموده‏است (Ashraf and McNeilly, 2004) و به‌طور عمومی باعث کاهش سرعت رشد گیاه، کوچک‌تر شدن برگ‌ها، کاهش ارتفاع و عملکرد اقتصادی می‌شود (Steppuhn and Raney, 2005). دو گونه روغنی آمفی‏دیپلوئید براسیکا شامل کلزا (Brassica napus L.) و خردل هندی (B. juncea L.) در بین گیاهان روغنی، نسبتاً مقاوم به شوری هستند. این پژوهش به‌منظور بررسی عملکرد و اجزای عملکرد دانه و روغن دو رقم بهاره کلزا (RGS003 و Hyola401) و خردل هندی و مقایسه این دو گونه تحت تأثیر سطوح مختلف شوری آب آبیاری اجرا گردید. مواد و روش ها این آزمایش در سال 1394 در گلخانه تحقیقاتی دانشگاه بیرجند، به‌صورت فاکتوریل بر پایه طرح بلوک‌های کامل تصادفی (به علت عدم یکنواختی نور) با سه تکرار اجرا شد. عامل اول شوری آب آبیاری در چهار سطح شامل: 92/1 (محلول هوگلند به‌عنوان شاهد)، 5، 10 و 15 دسی زیمنس بر متر (حاصل از کلرید سدیم در محلول هوگلند) و عامل دوم ژنوتیپ در سه سطح شامل: دو رقم بهاره کلزا (Hyola 401 و RGS003) و توده بومی خردل هندی بود. کشت به‌صورت شن کاشت و در گلدان‌هایی با سطح کشت 0.123 مترمربع و ارتفاع 30 سانتی‏متر با تراکم 8 بوته در گلدان، انجام‏شد. گلدان‌ها از مرحله کاشت تا سبز شدن با آب مقطر و پس از سبز شدن، با محلول غذایی هوگلند و با استفاده از سیستم آبیاری قطره‏ای ثقلی در طول فصل رشد آبیاری شدند. در مرحله چهار برگی، با افزودن تدریجی کلرید سدیم به محلول هوگلند اعمال شوری شروع گردید و تا پایان مرحله رسیدگی ادامه یافت. گلدان‌ها در پایان هر دو هفته به‌منظور جلوگیری از تجمع بیش‌ازحد نمک، آبشویی شدند. در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک هر ژنوتیپ، دو بوته تصادفی جهت تعیین عملکرد و اجزای عملکرد دانه به‌صورت کف‏بر از هر گلدان برداشت شد. درصد روغن دانه‌ با استفاده از دستگاه سوکسله اندازه‌گیری گردید (AOAC, 1990) و از حاصل‌ضرب درصد روغن دانه در عملکرد دانه، عملکرد روغن برحسب گرم در مترمربع محاسبه شد. درصد پروتئین دانه از روش کجلدال محاسبه گردید (Licitra et al., 1996). تجزیه داده‌ها و محاسبات آماری با استفاده از نرم‌افزارهای SPSS و EXCEL صورت گرفت. مقایسه‏ ی میانگین‌ها توسط آزمون FLSD در سطح احتمال پنج درصد انجام ‏گردید. یافته‌ها نتایج حاصل از تجزیه واریانس داده‌ها حاکی از عدم معنی‌داری اثر اصلی شوری و ژنوتیپ بر صفت درصد پروتئین و اثرات متقابل شوری و ژنوتیپ بر عملکرد بیولوژیک می‌باشد درحالی‌که در سایر صفات مورد بررسی در سطح یک درصد معنی‌دار شد. نتایج نشان داد که با افزایش سطح شوری آب آبیاری تا سطح dS/m 15 در بین اجزای عملکرد دانه و روغن، تعداد غلاف بارور در بوته و درصد روغن دانه به ترتیب حداکثر و حداقل درصد افت معنی‌دار را نسبت به شاهد نشان دادند. مقایسه میانگین‌های بین صفات مورد ارزیابی در ژنوتیپ‏ها نشان داد که رقم Hyola 401 با اختلاف معنی‌داری با رقم RGS003 و خردل هندی در صفات تعداد غلاف در بوته و تعداد غلاف بارور در بوته کمترین مقدار و در صفات وزن هزار دانه و درصد روغن بیشترین مقدار را به خود اختصاص داد. خردل هندی در پاسخ به سطوح مختلف تنش شوری با اختلاف معنی‌داری نسبت به ارقام کلزا کمترین مقدار صفات تعداد دانه در غلاف، وزن هزار دانه و عملکرد بیولوژیک را به خود اختصاص داد. بیشترین مقدار صفت عملکرد بیولوژیک متعلق به رقم RGS003 با اختلاف معنی‌داری نسبت به دو ژنوتیپ دیگر بود. کمترین مقدار عملکرد دانه در تمامی ژنوتیپ‌های مورد آزمایش مربوط به آخرین سطح شوری اعمال‌شده با افت 73.31، 55.15 و67.61 درصدی نسبت به شاهد به ترتیب در ارقام Hyola 401 ، RGS003 و خردل هندی بود. در سطح شوری dS/m 15 اختلاف معنی‏داری ازنظر عملکرد روغن بین ژنوتیپ‌های مورد آزمایش وجود نداشت و در سایر سطوح، هیبرید Hyola 401 از برتری معنی‏داری برخوردار بود. نتایج جدول همبستگی نشان می‌دهد که بیشترین تأثیر شوری بر عملکرد روغن ارقام کلزا و خردل هندی از طریق تغییرات در عملکرد دانه (**0.97 =r)، عملکرد بیولوژیک (**0.75 =r)، وزن هزار دانه (**0.76 =r)، تعداد دانه در غلاف (**0.740 =r)، درصد روغن (**0.64 =r) و شاخص برداشت (**0.59 =r) اعمال گردیده است. نتیجه‌گیری از بین تیمارهای شوری اعمال‌شده، سطح شوری dS/m 15 بیشترین اثر را در کاهش صفات اندازه‌گیری شده داشت. عملکرد دانه و روغن رقم Hyola 401 در مقایسه با دو ژنوتیپ دیگر در سطوح پایین شوری از برتری معنی‌داری برخوردار بود؛ ولی با افزایش سطح شوری اختلاف عملکرد بین ژنوتیپ‌های مورد بررسی سیر نزولی به خود گرفته و در سطح dS/m 15 تفاوت معنی‌داری مشاهده نگردید.

کلمات کلیدی