داوری درباره‌ی قاجاران، بسیارْسخت است. دودمانِ قاجار، شهرت‌مندند؛ امّا، نه به نیکی، بلکه به بدی. قاجارانْ بسیارنامبردارند؛ امّا، واژگونه. بخشیْ از این نام‌آوری باژگون، به ویژگی‌هایی برمی‌گردد که قاجارانْ در عرصه‌ی مناسبات خارجی، بدان شهرت یافته‌اند؛ سوءشهرتیْ ناجور که تا ‌یادی از قاجارانْ به‌میان می‌آید، همه از بی‌لیاقتیِ پادشهان قاجاری می‌گویند و از ترکمانچای یاد می‌کنند و از عهدنامه‌ی هرات، سخن‌می‌گویند و از کوچک‌شدن سرزمینِ ایران، حرفْ به‌میان می‌کشند. ولی، چشم‌ها را باید شست و جور دیگر باید دید. نگارنده بر این باور است‌که پنج خصلتِ بنیادین (موقعیّت راهرویی، دولت حائل، بازی بزرگ، مسأله‌ی هند، کشف نفت) قاجاران را در عرصه‌ی روابط خارجی، به انفعال کشانده بود. پرسش و دغدغه‌ی اصلی این است‌که چگونه می‌توان رخدادهای تاریخی‌شده‌ی روابطِ ‌خارجی ایرانِ قاجاریه را، به شکل قالب‌های تئوریک درآورد و از نظریه‌های روابط بین‌الملل در تبیین رویدادها و فرآیندهای مناسباتِ ‌خارجی ایران معاصر بهره گرفت؟ به‌دیگرْسخن، الگوی نظری روابطِ ‌خارجی ایران معاصر چیست و چگونه می‌توان با بهره‌گیری از داده‌های عینیِ تاریخی به نظریه‌پردازیِ ایرانی مناسباتِ فرامرزی دست یازید؟ دودمانِ قاجار (1170-1304ه.ش./1791-1925م.)، ترکْ‌نژادانِ مغول‌ْتباری بودند که در یکی از مهم‌ّترین دوران‌های تاریخی، پادشاهی نوینی را پس از دوره‌ایْ هرج‌ومرج، در ایرانْ‌زمین بنیان نهادند؛ روزگاری که، نظامِ جهانی‌شونده‌ی استوارْ بر هژمونیِ غربیان، سرگرم تصرّف جغرافیایی بود و ایران نیز، درحال فرورفتن در گردابِ برآمده از چیرگیِ فرنگیانْ بر سراسر جهان. دودمانِ قاجار، نه توانِ برهم‌زدنِ نظام بین‌المللی را داشت، نه‌می‌توانست از رقابت‌های بین‌المللی، کناره‌گیری کند و نه اندیشه و توانِ همآوردی و همگرایی با نیرویِ توسعه‌گرای جهانی را داشت. قاجاران، در عرصه‌ی مناسبات فرامرزی، محصورِ خصائل و کاراکترهایی بودند که کنش‌گری را از آنان، سلب می‌کرد و به واکنش‌گری منفعلانه، وادارشان می‌ساخت.

کلمات کلیدی