مناسک حج در آئین اسلام فرصتی بی‌بدیل برای تزکیه¬ی نفس انسان‌ها، مایه‌ی ایجاد وحدت در امت اسلامی و اثرات سازنده‌ی بی‌شمار دیگرست. این فریضه‌ی دینی که پیام‌آورِ اسلام و ائمه(ع) بر انجام آن تأکیدی ویژه داشتند، در زمانی کوتاه پس از درگذشت رسول خدا(ص) به ابزاری برای جهت¬دهی به اهداف سیاسی حاکمیت و نیز مخالفان آن تبدیل شد. تناقض رویکرد عامه‌ی مسلمانان به حج با آنچه هدف طبقه‌ی حاکم و گروه‌های رقیب آن از حج‌گزاری در دوره های مختلف تاریخ اسلام بوده، برای پژوهشگران حوزه تاریخ مسأله¬ای تأمل برانگیز است. با توجه به خیزش حسنیان و عباسیان برای کسب قدرت از اواخر خلافت امویان و امکان بهره¬وری آنها از موسم حج در جهت پیشبرد اهداف¬شان، پژوهش حاضر برآن است تا به روش توصیفی- تحلیلی به این پرسش اساسی پاسخ دهد که شیوه¬های بهره¬گیریِ عباسیان و حسنیان، از اواخر دوره‌ی اموی تا پایان اولین دوره‌ی قیام‌های سادات حسنی، از موسم حج چگونه بوده‌است؟ فرضیه مقاله آن است که در اواخر دوره‌ی مروانی، موسم حج فرصتی برای دیدار، تجدید پیمان و برنامه‌ریزی علیه حاکمیت (عرصه همگرایی دو طیف اقتدارطلب) بود، ‌اما پس از روی کار آمدن عباسیان،‌ به ابزاری برای کنترل فعالیت¬های سیاسی سادات حسنی از سوی حاکمیت و اغتنام فرصتی برای رازگشایی سیاست انحرافی عباسیان و حتی تمایل به حذف آنان از سوی هوادارانِ حسنیان (واگرایی دو طیف رقیب) بدل شد.

کلمات کلیدی