سرخس -واقع در مرز ایران و ترکمنستان- از کهن‌ترین شهرهای ایرانی است که وضع سوق‌الجیشی، اهمیت آنجا را پیش از اسلام به همراه داشت. پس از اسلام تا دوره صفوی، نزدیکی این شهر به شهرهای هرات و مرو که به صورت متناوب چند سده والی نشین خراسان یا پایتخت ایران بودند، و نیز ایمن ماندن آنجا از هجوم مغولان، موجب تداوم رونق و اهمیت آن تا سده 10هـ گردید. اما گزارش منابع از سده 10هـ به بعد، حاکی از زوال تدریجی سرخس و سرانجام نابودی کامل آن در سده 13 است. پژوهش حاضر ضمن بررسی علل زوال سرخس، به تأثیر سیاست سلسله‌های ایرانی در ممانعت یا تسریع نابودی آن می‌پردازد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که رقابت ازبکان با صفویه آغازگر افول سرخس بوده است. باوجوداین، صفویه با برآوردن قدرتی محلی، آنجا را تا پایان حکومت خود حفظ کرد. اما سیاست نادرشاه به‌رغم توجه ویژه به سرخس، ناکارآمد بود. طرح دولت قاجاریه نیز نه تنها وضع آنجا را بهبود نبخشید، بلکه به سبب تبدیل کردن سرخس به پایگاه طوایف غارتگر ترکمن و بازار فروش بردگان ایرانی، سرانجام خود مجبور به ویران کردن آنجا شد.

کلمات کلیدی