برداشت بی رویه از آبخوان ها موجب مرگ تدریجی دشت ها و آبخوان ها شده و دشتی که فرونشست و آبخوان آن از بین رفت، غیرقابل بازگشت بوده و خسارت آن بسیار بالاست. خطر پنهان و تدریجی نشست زمین نتیجه عوامل متعددی (نوع دانه بندی و تراکم رسوبات، میزان انحلال پذیری مواد آبخوان، نحوه قرار گرفتن لایه های زمین شناسی، جریان آبهای زیرزمینی و نوسانات سطح ایستابی، استحصال آب های زیرزمینی و سیالات زیرزمینی مانند نفت و گاز، زمین‌لرزه و ...) می باشد، اما مهمترین آنها نقش آب از دو منظر انحلال مواد زمین شناسی و مکانیزم ذخیره و رهاشدن آب در مواد زمین شناسی آبخوان می باشد. جریان آبهای زیرزمینی و نوسانات سطح ایستابی در آبخوان ها نه تنها موجب حل شدن کانی های انحلال پذیر (بخصوص کانی های تبخیری مثل نمک وژیپس و کانی های کربناته مثل کلسیت و دولومیت) و ایجاد آبفروچاله ها بخصوص در آبخوان های کارستی میشود، بلکه با تغییر فشار آب منفذی در آبخوان های آبرفتی، تنش موثر تغییر یافته و موجبات نشست زمین و ایجاد شکاف ها در آبخوان را فراهم می آورد. از اینرو، مکانیزم ذخیره و رهاشدن آب زیرزمینی در آبخوان نقش مهمی در نشست زمین دارد. ذخیره آب در یک آبخوان آبرفتی، به میزان آبدهی ویژه (در آبخوان آزاد) و ذخیره ویژه (در آبخوان محبوس) و نشست زمین به تراکم پذیری مواد سفره و تراکم پذیری آب (هر چند ناچیز) بستگی دارد. فشار ناشی از وزن رسوبات و آب منفذی لایه های غیراشباع فوقانی در یک آبخوان را بایستی ذرات خاک و آب منفذی موجود در بخش اشباع تحمل نمایند. با توجه به هیدروگراف واحد آب زیرزمینی آبخوان دشت مشهد –چناران، در 30 سال گذشته بالغ بر 21 متر و بطور متوسط سالانه حدود 74/0 متر سطح آب زیرزمینی افت داشته است. آمار موجود نشان میدهد در دوره زمانی 1381 تا 1395 حدود 12 میلیارد مکعب آب از آبخوان دشت مشهد – چناران از طریق تخلیه از چاه های عمیق و نیمه عمیق برداشت شده است. این حجم از برداشت آب، با احتساب مقدار متوسط تقریبی آبدهی ویژه آبخوان دشت مشهد –چناران در حدود 17 درصد، باعث خارج شدن حدود 70 میلیارد مترمکعب از آبخوان از حالت اشباع شده است که به نوبه خود موجب افزایش تنش موثر در حدود 190 کیلو نیوتن بر متر مربع میگردد. با در نظر گرفتن فشار ناشی از وزن مواد جامد منطقه غیر اشباغ فوقانی (حدود 320 کیلو نیوتن بر متر مربع)، تنش موثر به شدت افزایش یافته و بدیهی است که بدلیل عدم وجود آب، این فشار به ذرات خاک وارد و در نتیجه موجبات نشست قابل توجه در دشت مشهد و ایجاد شکاف های متعدد در سال های اخیر را فراهم نموده است.

کلمات کلیدی