فاعلیت انسان و چگونگی ارتباط آن با اراده الهی از دیرباز مورد توجه متکلمان و فیلسوفان مختلف بوده است. متکلمان اهل سنت با مبانی مختلفی گرایش¬های جبرگرایانه یا تفویضی را در قالب تقریرهای مختلفی تبیین نموده¬اند. این مقاله با بررسی این گرایش¬ها در تلاش است میزان همخوانی آنها را با نظریه امر بین الامرین روشن سازد. هرچند قرائت¬هایی که صراحتا از جبر یا تفویض حمایت می¬کنند هیچگونه قرابتی با نظریه امر بین الامرین ندارد؛ اما تبیین برخی متکلمان هرچند بر فاعلیت انسان تاکید دارد، اما نهایتاً این تفاسیر یا به جبر انجامیده؛ مانند تفسیر ماتریدی و ابن¬قیم؛ یا آنکه تبیین آنها عقیم و بی¬نتیجه مانده است؛ مانند تبیین فخررازی. تفسیر برخی از متکلمان دیگر اهل سنت نیز چون طحاوی، چیزی جز تناقض¬گویی نیست؛ زیرا وی فعل انسان را هم مخلوق خداوند می¬داند، و هم تاکید می¬کند خودِ فعل خدا نیست. در این میان تبیین جوینی به نظر می¬رسد قرابت بیشتری با نظریه امر بین الامرین دارد.

کلمات کلیدی