توبه در آستانۀ نیایش و پرستش، به‎مثابۀ مدلی از رفتار انسان و دگرگونی شیوۀ زندگی و شخصیت او، در عرفان و اندیشه اسلامی جایگاهی بنیادین دارد و گامی آغازین در سلوک عارف است و معانی و مراتب مختلفی دارد، در عین حال، مقامی قابل اطلاق بر همۀ افراد است. بنابراین هم مطلق و هم نسبی است. «مطلق بودن» توبه به‎این معناست که گرچه در پرستش و نیایش اولین مرحله است و برای همگان، عمومیّت دارد اما نسبت افراد به‎آن، متفاوت می‎باشد که ویژگی «نسبی بودن» توبه را می‎رساند. پس در این «نسبت و اضافه» هاست که «مطلق و نسبی» بودن مفهوم توبه رخ می‎نماید. جنبۀ فلسفی مقام توبه بر آگاهی و اختیار انسان دلالت دارد، چه اگر انسان را آگاهی و اختیاری نبود، امر کردن انسان به‎توبه از سوی خداوند بی‎معنا می‌نمود. بنابراین جایگاه توبه نشان از آگاهی و اختیار فرد در تصمیم‎گیری‎های اخلاقی دارد. نکتۀ دیگر، دو وجهی بودن مفهوم توبه است که از یک‎سو بر پایدارماندن سالک در مقام کلی توبه تأکید دارد و از دیگر سوی، بر توقف نکردن در یک مرحله از توبه. بنابراین توبه مقامی است دارای سلسله مراتب. به‎این معنا که فرد باید همیشه در قرارگاه توبه سکونت داشته باشد و نیز همواره از مرتبۀ فروتر شخصیت خویش توبه کرده و به‎افقی فراتر رهسپار شود. بدین معنا، توبه سرآغاز نیایش می‎شود و نیایش نیز به‎نوبۀ خود موجب توبه. باز به‎همین سیاق توبه‎ها و نیایش‎های پیاپی که هر یک در مرتبه‎ای فراتر و والاتر از نوبت پیش قرار دارند. به‎این ترتیب عرفا اهمیتی دو چندان برای مقام توبه قائل‎اند، مقامی که در زمینۀ پرستش و نیایش هرگز به‎پایان نمی رسد و آنرا نهایتی نیست و در دوری هرمنوتیکی که دارای سلسله مراتب شدت و ضعف است هویت انسان را می‎پروراند و سبب محبّت الاهی می‎شود.

کلمات کلیدی