رستم در نگاره‌های شاهنامه به وسیلۀ دو نماد تصویری از پهلوانان دیگر شاهنامه تمایز و تشخّص پیدا می‌کند. این دو نماد عبارت است از کلاه خود دوشاخ از سر دیو و ببربیان. در شاهنامه تصریح ‌شده که رستم رزم‌جامه‌ای مصون از آب ‌و آتش را نگهبانِ تن می‌کرد امّا هیچ اشاره‌ای مبنی بر کلاه‌خودی از سر دیو وجود ندارد. طبق متن شاهنامه رستم، پهلوی دیو سپید را می¬درد و «جگرش از تن تیره» بیرون می‌کشد، امّا به ساخت کلاه‌خودی از سرِ دیو اقدام نمی‌کند. حتّی رستم سر دیو سپید را جدا نمی¬کند تا احیاناً بعدها از کاسۀ سر او برای خود کلاه‌خودی تعبیه کند. پس پرسش این است که منشأ این نماد (مغفر دیوسر دوشاخ) چیست؟ این نماد تصویری چه مفهومی دارد؟ هدف این پژوهش یافتن منشأ و مفهوم مغفر دیوسر و دوشاخ است و اینکه این نماد تصویری چه جایگاه یا تشخّص ویژه‌ای به رستم عطا می‌کند. روش پژوهش برای دستیابی به منشأ و مفهوم این نماد به این شرح است که 133 نگاره از مغفر دیوسر و دوشاخ رستم را گردآوری و بررسی کردیم. سپس سیر تاریخی این نماد را از طریق روش آماری مشخص کردیم. در این پژوهش دو شاخصۀ اصلی مغفر رستم یعنی دوشاخ بودن و دیوسر بودن را به تفکیک بررسی کرده و به این نتیجه رسیدیم که دو شاخ بودن مغفر نماد قدرت و اقتدار و دیوسر بودن آن با کلاه‌های توتمیک در ارتباط است. مغفرِ دیوسرِ رستم، از کهن‌ترین نگاره‌ها تا تصاویر هنجارشکن و عادت‌گریز متأخّر که در جست‌وجوی راه¬های نمایشِ تصویری نوین و گاه تغییر عادات تصویری پیشین هستند، جایگاه تصویری خود را حفظ کرده تا آنجا که می‌توان آن را موتیفِ تصویریِ رستم به‌شمار آورد.

کلمات کلیدی