بوم شناسی تولید در زعفران از جنبه های ساختاری و کارکردی و به صورتی همه جانبه و در ابعاد مختلف محیطی، اقتصادی و اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آنچه مسلم است این گیاه در دهه های اخیر به علت تغییر کاربری زمین¬های زراعی و باغی و گسترش بی رویه سطح زیر کشت آن از آشیانه اصلی خود که همانا باغچه های کوچک درون و اطراف روستاها و شهرها در مناطق زعفران خیز بوده است به حاشیه رانده شده و به سرعت در حال نهاده پذیر شدن می باشد. رانده شدن زعفران از منظرگاههای روستایی به زمینهای زراعی همزمان با قطع ارتباط آن با قنات از نظر تامین آب، ساختار اجتماعی کارگروهی، مشارکتی و یاوری مرتبط با آن دچار آسیب جدی شد و بدین ترتیب یک محصول باغچه¬ای متکی به کار خانوادگی و همیاری در جامعه روستایی به سمت گیاهی زراعی با استفاده از کار کارگری سوق داده شد. قنات در حقیقت مظهر کنش جمعی و زعفران مکمل این کنش بود و همگان در نگاهداری و بهره برداری از آنها سهیم بودند. هم اکنون سرعت گسترش بی رویه سطح زیر کشت در مناطق زعفران خیز (و ورای آن) از سرعت ایجاد زیرساختهای مناسب برای فرآوری پس از تولید به خصوص برداشت و پرکنی گلها بیشتر شده و لذا تلفات ناشی از حمل و نقل و خرید و فروش گل بسیار قابل توجه است. از طرفی دیگر، گرچه در موارد خاصی عملکردهای خیره کننده¬ای در مقیاس تا 40 کیلوگرم در هکتار گزارش می شود ولی میانگین عملکرد ملی کمتر از مقیاس جهانی است. عملکرد زعفران در کل استانهای خراسان از سال 1352 تا 1396 از روند کاهشی برخوردار بوده و میانگین آن از 76/5 کیلوگرم در هکتار در سال 1352 به 42/3 کیلوگرم در هکتار در سال 1396 رسیده است که شیب کاهش عملکرد در طی این دوره معادل 76 گرم زعفران در هکتار در سال می باشد. میزان تولید در طی این مدت 20 برابر شده است که همه ناشی از افزایش چشمگیر سطح زیر کشت بوده است. بیشترین افزایش تولید مربوط به خراسان رضوی است که شیب تولید آن 4/14 تن در سال می باشد، در حالیکه در خراسان جنوبی این مقدار تنها 6/1 تن در سال است. در تجزیه و تحلیلی که از طریق تابع مرزی برای محاسبه خلأ عملکرد زعفران انجام شد بالاترین میزان خلأ عملکرد زعفران مربوط به مزارع چهار ساله بود که البته این مزارع بیشترین پتانسیل عملکرد هم درهمین سال بوده¬اند. بر این اساس، میانگین عملکرد پتانسیل برای همه سنین مزارع زعفران حدود 9/9 کیلوگرم در هکتار بود که با توجه به عملکرد واقعی 3 کیلوگرم در هکتار خلأ عملکرد حدود 70 درصد می باشد. به عبارت دیگر هنوز 70 درصد از پتانسیل عملکرد زعفران در استان تحقق نیافته است که این در حقیقت بالاترین خلأ عملکرد در محصولات مختلف در سطح کشور است. با یک نگاه دیگر اگر 40 کیلوگرم را به طور فرضی به عنوان عملکرد بالقوه (پتانسیل) در نظر بگیریم خلأ عملکرد 90 درصد خواهد بود. بر اساس برخی برآوردهای منتشر نشده هم اکنون 376 تن زعفران در کشور تولید می شود که 298 تن آن مربوط به دو استان خراسان رضوی و جنوبی است. گردش مالی این حجم تولید بسیار بالا است. در همین رابطه محاسباتی که برای ارزش اقتصادی زعفران در سال 1396 گزارش شده است تنها در خراسان جنوبی تا سه برابر مجموع ارزش اقتصادی گندم، چغندر و پنبه ذکر شده است. براساس برخی برآوردهای منتشر نشده گردش مالی زعفران با احتساب ارزش بنه تولیدی رقمی معادل 31560 میلیارد ریال می باشد. بدین ترتیب جای هیچ گونه تردیدی از نظر ارزشهای اقتصادی، تولید کار برای جوامع روستایی، جلوگیری از مهاجرت روستاییان، حفظ منزلت اجتماعی، همنوایی با طبیعت و تولید خدمات و کارکردهای اکوسیستمی برای زعفران نیست ولی گسترش بیرویه سطح زیر کشت آن بخصوص در مناطق دیگر کشور که امروزه جمعاً 22 استان را شامل می شود بسیار بحث برانگیز است که باید به آن توجه جدی شود. تولید زیاد زعفران را باید با ارتقاء عملکرد آن حاصل نمود و نه لزوماً توسعه سطح زیر کشت. در این رابطه با یک محاسبه ساده میزان آبی که برای تولید این سطح زیر کشت زعفران در دو استان خراسان جنوبی و رضوی مصرف می شود 336 میلیون متر مکعب می باشد (با احتساب 84000 هکتار سطح زیر کشت و 4000 متر مکعب آب در هکتار) که با افزایش عملکرد به سطح 10 کیلوگرم در هکتار عملاً می توان بیش از 30 درصد این مقدار آب صرفه جویی کرد که رقمی بیش از 100 میلیون متر مکعب می باشد. عملکرد زعفران عمدتاً متکی به روشهای به زراعی است و به نژادی رایج نقشی در آن ندارد. این عملیات مرتبط با انتخاب بنه مرغوب، آبیاری به موقع و کافی، تغذیه مناسب و عملیات گیاهپزشکی است ولی یکی از مواردی که در رابطه با عملکرد زعفران همیشه مورد نظر است، وزن بنه می باشد. بر اساس تجزیه و تحلیلی که روی 37 مقاله علمی منتشر شده مرتبط با تاثیر وزن بنه بر عملکرد زعفران در شرایط مختلف مدیریتی از نظر عمق، آرایش و تراکم کاشت، مصرف کودهای معدنی و آلی انجام شد به نظر می رسد باید نوعی بازنگری در رابطه با وزن بنه و عملکرد صورت گیرد. به طور کلی آستانه ای از وزن بنه برای شکل گیری عملکرد وجود دارد و عملکرد زعفران در سال اول تابع وزن بنه های کشت شده بوده ولی در سالهای بعد تابع وزن بنه های دختری حاصل از سال قبل می باشد. بر این اساس نتایج نشان داد که نوعی رابطه خطی بین وزن بنه و عملکرد وجود دارد. با این حال، ضریب تبیین (R2) این رابطه معادل 54/0 بدست آمد که اگرچه معنی دار است ولی نشان می دهد که تنها 54 درصد از تغییرات عملکرد زعفران توسط بنه توصیف می شود در حالیکه انتظار می رود این سهم به مراتب بیشتر باشد. در این بررسی حداقل وزن بنه برای شکل گیری عملکرد حدود دو گرم (93/1 گرم) بود. بدین ترتیب به نظر می رسد عملکرد زعفران تنها در سال اول تابعی از وزن بنه های کشت شده است و در سالهای بعد وزن و تعداد بنه های دختری تولید شده در یکسال بخصوص عملکرد را در آن سال تعیین می کند. نتایج نشان داد که نوعی رابطه غیرخطی معنی دار با ضریب تبیین (R2) برابر 88/0 بین عملکرد زعفران و وزن بنه در واحد سطح برقرار است و این رابطه را می توان برای تمام سنین مزرعه به کار برده و در حقیقت عملکرد در یک سال بخصوص تابعی از وزن هر بنه ضربدر تعداد بنه دختری در آن سال خاص و یا به عبارتی دیگر وزن بنه در واحد سطح می باشد. از منظری دیگر باید توجه داشت که زعفران اصولاً یک محصول خرده مالکی است و مالکیت هر بهره بردار متناسب با نیروی کار خانوادگی (Family farming) و یاوری و همیاری همسایگان و خویشاوندان بوده است. این شرایط هنوز هم در حد زیادی در مناطق زعفران خیز حاکم است. به عنوان مثال، در استان خراسان جنوبی مساحت زمینهای زعفران که زیر یک هکتار است برابر 13592 هکتار و به تعداد بهره بردار 36675 و آنچه بالای یک هکتار است برابر 2162 هکتار و به تعداد بهره بردار 1482 و در خراسان رضوی برای سطح زیر یک هکتار برابر 62986 هکتار و به تعداد بهره بردار 129773 بهره بردار و سطح بالای یک هکتار برابر 21335 هکتار و به تعداد بهره بردار 13775 بوده و به طور میانگین مساحت قطعات زعفران این دو استان 5000 متر مربع است و به عبارتی هر بهره بردار تنها نیم هکتار زمین زیر کشت زعفران دارا می باشد. این موضوع حاکی از اهمیت تعدد قطعات کوچک و بهره بردار زیاد در مقایسه با قطعات بزرگ و تعداد بهره بردار کم می باشد. چنین موردی برای سایر زمینه های اقتصادی هم صادق است (مثلاً سوپر مارکتها در مقابل مغازه داران سنتی). جالب توجه است که در سطح کشور بیش از 70 درصد بهره برداران زمینهای زراعی کمتر از 5 هکتار زمین دارند و مساحت زمینهای آنها 20 درصد کل زمینهای زراعی در کشور است و تنها 3/0 درصد بهره برداران زمینهای 100 هکتار و بالاتر دارند که درصد زمینهای آنها حدود 11 درصد کل زمینهای زراعی کشور است. همانگونه که اشاره شد در این نوع نظامهای بهره برداری اصولاً مبانی بوم شناختی حاکم است و بجای تولید بیشینه تولید بهینه مورد نظر بوده و همراه آن تفکر چرخه ای، بهره برداری از نهاده های درونی و موجود در محیط و اضافات، کاهش تلفات و ضایعات، افزایش کارایی و بهره وری منابع به ویژه آب مرکز ثقل تولید بوده و بالاخره تولید پایدار چارچوب فعالیتهای کشاورزی است. بدین ترتیب به نظر می رسد لازم است با نگاهی عمیق تر به تجربیات گذشته و الگوبرداری از آنها در قالبی نوین با زعفران به عنوان یک گیاه همنوا با طبیعت و کم نهاده و با بهره گیری از نهاده های طبیعی رفتار شود و همزمان با ارتقاء عملکرد آن حداقل از گسترش سطح زیر کشت به ویژه در قالب قطعات بزرگ تر که به قیمت قطعات خرد تمام می شود جلوگیری شود. بدون تردید لازمه تولید زیاد در هر منطقه توسعه زیر ساختهای ضروری برای فرآوری پس از برداشت خواهد بود. در همین رابطه باید توجه داشت که در نظام سنتی تولید زعفران مهمتر از تولید جلوگیری از تلفات آنچه تولید می شده است بوده و این رهیافت در حقیقت تفکر کشاورزی چرخه ای است که امروزه در جهان در حال تقویت بوده و در قالب کشاورزی پایدار عرضه می شود.

کلمات کلیدی